بخشی از مقاله
چکیده
عشق از موضوعات مهم و محوري اشعار فروغ فرخزاد است. که در تمام مجموعه اشعار وي مطرح گردیده است. اگرچه در مجموعههاي نخستین شعر او، با شور جوانی و هیجانات عاشقانه مواجهه هستیم در آثار متأخر فروغ، با عشقی آکنده از تفکر و عمیق روبهرو میشویم. مطالعه شعر فروغ نشان میدهد در طی زمان، عواملی موجب تغییر و تعمیق دیدگاه وي نسبت به عشق شده است تا جایی که شاعر از بیان احساسی و عاطفی، به بیانی متفکرانه در این دست مییابد.
عشق در اشعار فروغ، مفهومی گسترده دارد که از این میان عشق جسمانی، عشق به زنانگی - جنسیت - و عشق به جاودانگی نمود بیشتري دارند. از دیگر مباحثی که در این پژوهش به آن پراخته شده است، کارکردهایی است که شاعر براي عشق در نظر میگیرد که از میان آن میتوان به آرامش بخشی، هدایتگري و حیاتبخشی عشق اشاره کرد.
-1 مقدمه
موضوع عشق یکی از اصلیترین موضوعات شعر فارسی است که در شعر معاصر نیز به عنوان یکی از موضوعات مهم، جایگاه ویژهاي را به خود اختصاص داده است. از دیرباز بحث در خصوص چیستی عشق و انواع آن در میان پژوهشگران مطرح بوده است. آنچه در یک تقسیمبندي کلان و طبق دیدگاه سنتی حاکم بر شعر فارسی میتوان مطرح کرد، آن است که عشق به دو نوع عشق حقیقی و عشق مجازي تقسیم میشود.
عشق حقیقی، عشقی است که از سوي بنده به خداوند قادر متعال ورزیده میشود و موجب تعالی وي و رسیدن به شناخت - عرفان - میگردد و عشق مجازي عشقی است که بندگان به انسانهایی همچون خود میورزند و اگر این عشقورزي در مسیري الهی باشد، میتواند همچون پلی بنده را به سوي حق رهنمون گردد و اگر جز آن باشد، باطل و ناروا و موجب گمراهی است.
این گفتمان حاکم بر شعر فارسی، در دوران معاصر به طور کامل دچار دگرگونی گردیده است و گفتمانی که امروزه در شعر معاصر حاکم است، اندیشهاي است که عشق را به عشق حقیقی و مجازي تقسیمبندي نمیکند. از دید شاعر امروز، عشق یک چیز است و آن دلبستگی عمیق انسانی به انسانی دیگر و یا مفاهیم ارزشمند است؛ از این رو میان آنچه شاعر امروز در این باره میاندیشد و نوع نگاه پیشینیان، تفاوتهاي بنیادین وجود دارد و این تمایز نگرشها، نشاندهندهي اهمیت بررسی این موضوع در شعر معاصر است.
فروغ فرخزاد 1313-1345 - ه - از برترین شاعران نوپرداز شعر فارسی است که در اشعار خویش به موضوع عشق توجه ویژه دارد و در موارد فراوانی با بیانی عریان و سرشار از هیجانهاي درونی از آن سخن میگوید. آنچه فروغ را در این زمینه از دیگر شاعران متمایز میسازد، جسارت و بی باکی او در طرح مضامین عاشقانه شاعري است. فروغ شاعري است که دست به ساختارشکنی اجتماعی میزند و مضامین عاشقانه را با بیان صریح و گاه هوسناك و با استفاده از کلمات و ترکیباتی ناپسند - البته از دیدگاه جامعه مردسالار- ارائه میکند.
فروغ نخستین مجموعهي شعر خود به نام اسیر را در سال 1331ه به چاپ رساند و پس از آن به ترتیب مجموعه هاي دیوار، عصیان، تولدي دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصلی سرد از او منتشر شدند. در سه مجموعه شعر نخست فروغ - اسیر، دیوار و عصیان - محتوا و زبان شعري تا حدودي یکسان است و برتري هیجانات و عواطف بر اندیشه و تفکر، کاملا ً محسوس است. فروغ در این سه مجموعه زنی جوان است که با وجود سنتها و قوانین اخلاقی جامعه، به بیان تجربههاي عاشقانه خود میپردازد و سعی میکند بر خلاف سنت رایج اجتماع حرکت کند و در برابر تمام اصول تعیین شدهي زمانهي خود، چون و چرا و عصیان کند.
این موارد را از نام این سه مجموعه نیز میتوان دریافت؛ او خود را زنی اسیر در میان دیوارهاي سنت میبیند و تنها راه رهایی را عصیان و سرکشی میداند. در دو مجموعهي تولدي دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد که میتوان آنها را برترین آثار شعري فروغ دانست، شاعر به نوعی شهود، آگاهی و شناخت میرسد و زبان شعر او نرم و هموار میشود. تابعیت محض از احساسات تند و تیز از بین میرود و نقش اندیشه در این دو مجموعه بسیار پررنگ میشود. اگرچه مضمون عشق در تمام مجموعههاي شعري فروغ دیده میشود، نوع بیان و زبان وي با گذشت زمان دچار دگرگونی و تکامل میشود.
-1-1 پیشینهي پژوهش:
در مورد فروغ فرخزاد و آثار او پژوهشها مختلفی صورت گرفته است، اما با توجه به بررسیهاي صورت گرفته، پژوهشی پیرامون موضوع پژوهش حاضر یافت نشد. در ادامه به معرفی برخی از پژوهشهاي مرتبط با فروغ فرخزاد میپردازیم: »فروغ و امیلی؛ نگاهی به شعر و اندیشهي فروغ فرخزاد و امیلی دیکنسون« در این پژوهش نویسنده مضامین و اشتراکات هر دو شاعر را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. همچنین بسترهاي مشترکی را که منجر به بیان عشق به صورت آشکارا در شعر هر دو شاعر شده است، بررسی کرده است. - بقایی،» . - 126-138 :1387
صور خیال در اشعار فروغ فرخزاد.« در این پژوهش نویسنده اشعار فروغ را از منظر میزان پرداختن به صور خیال و آرایههاي ادبی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. - عاملی رضایی، » . - 56-63 :1380بررسی کارکرد تخیل در اشعار فروغ فرخزاد و سهراب سپهري بر اساس دیدگاه کالریج.« در این پژوهش اشعار این دو شاعر از منظر تخیل رمانتیستی که کالریج آن را مطرح میکند، مورد بررسی قرار گرفته است. - کشاورز؛ رستمی، » . - 105-132 :1384مرگ و مرگاندیشی در اشعار اخوان ثالث، شاملو و فروغ فرخزاد.« در این پژوهش دیدگاه این سه شاعر دربارهي مرگ و چگونگی پرداختن به آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. - حسامپور و دیگران، - 77-96 :1394
-2 انواع عشق از دیدگاه فروغ:
با بررسی شعر فروغ میتوان گونههایی از عشق را شناسایی کرد که عبارتند از: عشق جسمانی یا هوسناك که بیشتر در سه مجموعه نخستین دیده میشود و عشقی آرمانی که در مواردي همچون عشق به زنانگی و عشق به جاودانگی نمود یافته است.
-1-2 عشق جسمانی
عشق جسمانی در اشعار فروغ فرخزاد جایگاه ویژهاي دارد کهصراحتاً به آن اشاره میشود. در سه مجموعهي نخست، تمناي وصل با هیجانات شدید یک زن جوان به صراحت بازگو میشود. شاعر، بیپروا از اوج خواهشها و غرایز یک زن پرده برمیدارد و مصرانه خواهان وصل است. بدین ترتیب یکی از حوزههاي بزرگ سکوت در ادب فارسی را در هم میشکند. - ر.ك. شمیسا، - 221 : 1373 فروغ در سه دفتر نخست، خصوصاً اسیر، زنی است که از درد عشق مینالد و خود را شکست خوردهاي در عشق میبیند که نمیتواند به وصال معشوق برسد و مدام در فکر رهایی از بندهایی است که دور او تنیده شده است، بندهایی که او را از معشوق جدا کرده است.
