بخشی از مقاله
چکیده
یکی از کارکردهای اصلی پدافند غیر عامل تسهیل مدیریت بحران است و در این راستا رصد و پایش تهدیدها و آمادگی مواجه با شرایط بحران و مدیریت آن با بکارگیری سامانه فرماندهی و کنترل هوشمند و توانمند از امور بسیار ضروری و مهم محسوب میگردد. با توجه به سطوح مختلف - راهبردی، عملیاتی، تاکتیکی - در سامانه فرماندهی و کنترل و گستردگی موضوعی و جغرافیایی محدوده عمل آنها بهخصوص در بحرانها، استفاده از سامانههای ارتباطی مناسب بین سامانههای ذیربط الزامی است.
برای داشتن اطلاعات صحنه عملیات یا موقعیتی که برای مدیریت آن موقعیت از سامانه فرماندهی و کنترل استفاده میشود اطلاعات محیطی و عملیاتی آن موقعیت لازم است. مهمترین اثر فرماندهی و کنترل، واکنش بهموقع در مقابل بحرانها، به حداقل رساندن اشتباهات و کسب اطلاعات لازم بهمنظور پیشگیری از خسارات سنگین مالی و تلفات انسانی میباشد.
با توجه به گسترش و تنوع حوزههای تهدیدات دشمن و اقدامات متناسب با آنها در حوزه عملکرد پدافند غیرعامل، تهدیدهایی که عملا منجر به وقوع حوادث و سوانح میگردد بالتبع بحرانهایی را درپی خواهند داشت که مدیریت این بحرانها به منظور کاهش آسیب پذیریهای منابع حیاتی، حساس و مهم و تداوم فعالیتهای ضروی و ارتقاء پایداری ملی از اهمیت خاصی برخوردار است.
با روش تحلیل محتوا و استفاده از ابزار کتابخانهای و پرسشنامه و مصاحبه با صاحبنظران، هدف این مقاله تبیین عملکرد عناصر اصلی سامانه فرماندهی و کنترل در مدیریت بحران - ناشی از تهدیدهای دشمن - با رویکرد پدافند غیر عامل است و به دنبال پاسخ به این سؤال اصلی تحقیق است که عملکرد این عناصر چگونه است که در طی فرآیند تحقیق به مدل عملکرد عناصر میرسیم.
مقدمه
موضوع پدافند غیرعامل و بهرهگیری از منافع آن تنها زائیده عقل انسان نبوده به طوری که در عالم خلقت مصادیق متنوع آنرا میتوان در بین جانداران، به ویژه جانوران جستجو کرد که در این راستا از اصول و اقدامات پدافند غیر عامل جهت حفظ بقاء خود بهره میبرند. خداوند متعال که درقرآن مفرماید:
و ما ساخت زره را به او-حضرت داود - ع - - تعلیم دادیم تا شما را در جنگهایتان حفظ کند؛ آیا شکر این نعمتهای خدا را میگزارید؟
در آموزههای دینی و اسناد بالا دستی در باب تاکید بر مقوله پدافند غیر عامل مطالب فراوانی موجود است و این امر در بین مسوولان بلند پایه نظام بهویژه رهبر معظم انقلاب مورد عنایت خاصی قرار گرفته است که در بخشی از سخنان و توصیههای معظم له آمده است»پدافند غیر عامل مثل مصونیت سازی بدن انسان است، از درون ما را مصون میکند. معنایش این است که ولو دشمن تهاجمی هم بکند و زحمتی هم بکشد و ضرب و زوری هم بزند اثری نخواهد کرد- این پدافند غیرعامل نتیجهاش این است« و در جای دیگر میفرمایند» اینکه ما به مسئله با نگاه علمی نگاه بکنیم و مسئله را از سطح و ظاهر نبینیم، بلکه ریشه های مسئله را پیدا کنیم و ساز و کارهای علمی آن را کشف کنیم و ببینیم چکار باید کرد، این بسیار خوب است و راهش همین کار در دانشگاهها و تحقیق است، منتها براساس همه اینها یک مدیریت لازم است.«
در مقایسه سه عنصر؛ تهاجم، دفاع عامل و پدافند غیرعامل، عنصر پدافند غیرعامل مخارج و هزینههای کمتری داشته و از نظر اخلاقی و بشردوستی و سیاسی مفهومی صلح دوستانه و تنشزدا دارد. در این حوزه رصد و پایش تهدیدها و آمادگی مواجه با شرایط بحران و مدیریت آن با بکارگیری یک سامانه فرماندهی و کنترل هوشمند و توانمند از امور بسیار ضروری و مهم محسوب میگردد.
امروزه فرماندهی و کنترل و دانش مربوط به آن از کلیدیترین مفاهیمی است که وارد ادبیات حوزههای غیرنظامی و مدیریتی نیز شده است تا انسجام، وحدت و هماهنگی در امر تصمیمگیری در عرصه فرماندهی و در عملیاتهای نظامی و غیر نظامی از طریق سهولت در تبادل اطلاعات را میسر سازد. ویژگیهای ساختاری فرماندهی و کنترل عبارت است از؛ معماری، الگو - نظام - ، و سامانه - شبکه - . در واقع سامانه فرماندهی و کنترل شامل سختافزار - تجهیزات - ، نیروی انسانی، روشها و دستورالعمل، امکانات، لایهها و ارائه یکپارچه اطلاعات شامل کلیه دادهها، پردازش اطلاعات، سامانههای انتقال اطلاعات، جمعآوری، تولید، ذخیره، نمایش و انتشار اطلاعات میباشد.
سامانه فرماندهی و کنترل از نظر معماری دارای سه منظر عملیاتی، سیستمی و فنی است و بر اساس این سه منظر، تمام فعالیتها و ماموریتهای محوله تعریف میگردد. سامانه فرماندهی و کنترل بایستی پویا بوده و از علوم، فناوری و نوآوریهای مختلف بهرهمند گردد.
این سامانه بهصورت آماده در بازار - خارجی یا داخلی - موجود نبوده و بایستی متناسب با شرایط محیطی و نیاز کشور طراحی و بهکار گرفته شود. در راستای ارتقاء عملکرد سامانه فرماندهی و کنترل میتوان از علوم نظامی، پایه و انسانی - بهصورت مستقل و یا ترکیبی - بهرهگیری نمود و در این میان تئوریهای مدیریت و فرماندهی جایگاه خاص داشته و بهمنظور تکمیل اطلاعات تصمیمگیران و تصحیح عملکرد سامانه چرخه فرماندهی و کنترل مورد استفاده قرار میگیرد.
با توجه به سطوح مختلف در سامانه فرماندهی و کنترل - راهبردی، عملیاتی، تاکتیکی - و گستردگی جغرافیایی محدوده عمل آنها، بهخصوص در بحرانها و بلایای طبیعی، استفاده از سامانههای ارتباطی مناسب بین سامانههای ذیربط الزامی است. برای داشتن اطلاعات صحنه عملیات یا موقعیتی که برای مدیریت آن موقعیت از سامانه فرماندهی و کنترل استفاده میشود اطلاعات محیطی و عملیاتی آن موقعیت لازم است. از آنجائیکه سامانه فرماندهی و کنترل یک سامانه یکپارچه و پویا میباشد، لذا علوم و فناوریهای مختلفی در آن نقش دارند که به شکل سامانههای مختلف ارتباطی، اطلاعاتی، حساسههای جمعآوری اطلاعات و نمایشگرهای مختلف اطلاعات، نمود پیدا میکند.
امروزه ایجاد و بکارگیری سامانههای فرماندهی و کنترل بخشی از راهبرد دفاعی و امنیتی کشورها میباشد. در حال حاضر زیرساختهای موجود در کشور جوابگوی نیاز آتی فرماندهی و کنترل نمیباشد؛ لذا در اولین اقدام بایستی با بهرهگیری از فناوریهای جدید، تلاش برای رقومی - صفر و یک - نمودن فعالیتهای فرآیندهای کاری بهعمل آید تا زمینه نیل به خودکارسازی سامانههای فرماندهی و کنترل مهیا گردد.
بهعلاوه با طراحی و تولید سامانههای نوین امکان بکارگیری و اشتراک گذاری اطلاعات میسر شده و با بهرهگیری از حسگرها، امکان درک وضعیتی فراهم گردد تا تصمیمگیران و کاربران وضعیت پیش رو را با دقت بیشتری بررسی و تصمیمات مقتضی اتخاذ نمایند. مهمترین اثر فرماندهی و کنترل، واکنش بهموقع در مقابل بحرانهای طبیعی و غیرطبیعی، به حداقل رساندن اشتباهات و کسب اطلاعات لازم بهمنظور پیشگیری از خسارات سنگین مالی و تلفات انسانی میباشد.
شکی نیست که اهمیت مفهوم فرماندهی و کنترل در کشور ما، با توجه به سابقه دیرین آن در جنگها و در بحرانهای طبیعی، برای مسئولین ذیربط کاملا معلوم و مبرهن بوده لیکن بهرهگیری از محصولات نهایی آن - در قالب سامانهها و روشهای اجرایی با بهرهگیری از علم و فناوری روز - گرچه هنوز به حد مقبولیت و مطلوبیت لازم نرسیده اما دورنمای آن با توجه به سازماندهی بخش فرماندهی و کنترل در برخی از سازمانها بسیار امیدوار کننده است.
پدافند غیر عامل با مفهوم دفاع در برابر تهاجم، بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم، سابقهای بس طولانی در تاریخ بشری به قدمت خلقت انسان دارد. شکلگیری تمدن های اولیه در جهان، همواره با وقوع جنگ همراه بوده است، انسانها از طریق پناه گرفتن در غارها و ساخت جوشن و سپر و ایجاد برج وبارو و قلاع محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تامین امنیت گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نمودهاند
امروزه اقدامات دفاع غیر عامل جهت مقابله با تهاجم دشمن و تقلیل خسارات ناشی از انواع حملههای مهاجم، با مفهوم کلی بی اثر کردن تهدید،موضوع بنیادینی است که وسعت و گسترهی آن تمامی حوزههای نظامی، زیستی، فرهنگی و اجتماعی، اقتصادی، و سایبری مشتمل بر زیر ساخت های حیاتی، حساس و مهم نظامی وغیر نظامی کشور و مراکز عمده فرماندهی و هدایت و تصمیمگیریهای سیاسی، مراکز راهبردی، انبارهای مواد غذایی و محصولات کشاورزی و دارویی و مراکز جمعیتی و.... را در بر میگیرد.
با توجه به اهداف ترسیم شده در سند راهبردی سازمان پدافند غیر عامل، ماموریت عمده این سازمان سه دسته کلی؛ راهبری سیاستگذاری، کمک به مدیریت بحران و فرماندهی و هدایت و کنترل در حوزههای مختلف است که اجمالا شامل موارد؛
الف - کاهش آسیبپذیری و افزایش ایمنی زیرساختهای ملی و مراکز حیاتی، حساس و مهم کشور در مقابل تهدیدهای خارجی با تاکید بر ایجاد عزم ملی و باور عمومی،
ب - تعامل سازنده و پیشبرنده با بخشهای کشوری و لشکری در خصوص اعمال تدابیر دفاعی امنیتی و نهادینهسازی رهنامه پدافندغیرعامل مدیریت بحران،
ج - بررسی شناخت محیط و تدوین راهبردها، سیاستها، خطمشیها و ضوابط و دستورالعملهای عمومی و تخصصی در زمینه پدافند غیرعامل و نظارت بر اجرای مدیریت بحران ناشی از جنگ، برآورد تهدیدها و استخراج آسیبپذیریهای زیرساختهای کشور،
د - اداره امور مردم و تداوم خدمات در شرایط جنگ و تسهیل کننده و استمرار بخش خدمات عمومی در شرایط تهدید دشمن، میباشد که حاکی از گستردگی حوزه فعالیت و در برگیرنده کل کشور میباشد که در خصوص بند"د" - که مورد نظر این پژوهش است - دستگاههای اجرایی کشور شامل استانداریها، شهرداریها و دهداریها برای مدیریت امور مردم در شرایط بحران راهبرد و نظام و برنامه منسجمی ندارند بنابراین، این کار الزاماً نیاز به یک نظام فرماندهی و کنترل دارد تا مشخص گردد مردم را چگونه میتوان در این شرایط اداره کرد.
از طرفی مطالعه تئوریهای تهدید و نبرد در دو حوزه نظامی و غیرنظامی در نیم قرن اخیر نشان دهنده برنامهریزی همه جانبه دشمنان - آمریکا و رژیم صهیونیستی - علیه جمهوری اسلامی ایران است که راهبرد فلج سازی متمرکز بر نظام فرماندهی و کنترل هم در سطح ملی و هم نیرویی است و در این میان فشار بر مردم به منظور ایجاد گسست بین مردم و حاکمیت سناریو اصلی دشمن است که حاکی از بیشتر بودن سهم حوزه مردم بر اساس نظریه عملیات مردم محور نسبت به سایر حوزههاست. لذا اداره امور مردم در شرایط بحران و به حداقل رساندن آسیب پذیریها و تلفات از مهمترین اقدامات پدافند غیرعامل است که این مهم، با دارا بودن یک نظام فرماندهی و کنترل و مدیریت منسجم و توانمند، قابل دستیابی است.
آنچه مسلم است چنانچه هر یک از تهدیدهای مورد اشاره عملی گردد بسته به شدت و وسعت عملکرد آن، منتج به شکلگیری بحران میگردد و در شرایط بحران - ناشی از جنگ - ، سازمانها و دستگاههای مختلف خدمات رسانی و اداره مردم، بسته به شدت و گستردگی تهدید، دچار چالش واقعی و به نوعی سردرگمی در انجام امور میگردند.
بنابراین هماهنگی و یکپارچگی در سازماندهی منابع، اعمال فرماندهی و مدیریت یکپارچه بحران در این شرایط بسیار حائز اهمیت بوده و چنین اقداماتی در بستر نظام فرماندهی و کنترل امن و یکپارچه با خصیصههای؛ هوشمندی، اثربخشی، دقت و سرعت امکانپذیر است. در این میان برخی از سازمانها مانند؛ پدافند غیرعامل، مدیریت بحران، نیروهای مسلح، وزارت کشور و بخشهای زیر مجموعه، ارتباطات و رسانه ملی نقش کلیدی دارند و انسجام و هماهنگی در انجام امور مدیریت بحران با مشارکت عناصر مورد اشاره مستلزم در اختیار داشتن سامانه فرماندهی و کنترل با راهبردی موثر و مخصوص به خود میباشد.
شبکههای فرماندهی و کنترل بحران بهعنوان اصلیترین رکن مدیریت بحران وظیفه ارائه سرویسهای متنوع در شرایط بحرانی را عهدهدار هستند. هر چند سازمانهای مسئول در این حوزه اقداماتی را در راستای مقاوم سازی مراکز مخابراتی و یا ساخت نمونههای متحرک صورت دادهاند تا آسیبپذیری کمتری در برابر سوانح داشته و زیرساختهای آنها در شرایط بحران قابل تخریب نباشد، اما بهرهگیری از تجارب دفاعی میتواند موجب کاهش خسارات و ناهماهنگیها و تداوم خدمات شود.
نیروهای نظامی بهدلیل مواجه مکرر با شرایطی نظیر شرایط بحران در مانورها و عملیات رزمی، راهبردهای جامع خود را داشته و از راهکارهایی بهره میبرند که برخی از آنها دارای کاربرد مشابهی در شرایط حوادث غیر مترقبه است.
همانگونه که اشاره شد، فرماندهی و کنترل دارای سه ویژگی؛ معماری، نظام - الگو - ، و شبکه ارتباطی است. بستر شبکه علی رغم پراکندگی آن موجود بوده و نیاز است در نودهایی خاص به هم متصل گردند.
هدف تحقیق
هدف این مقاله تبیین عملکرد عناصر اصلی سامانه فرماندهی و کنترل در مدیریت بحران - ناشی از تهدیدات دشمن - با رویکرد پدافند غیر عامل است.
نوع و روش تحقیق
پژوهشکاربردی: در یک تعریف، پژوهش عملی منظّم، دقیق و منطقی برای حل مسائل و تصمیمگیری درست، مطرح گردیده است. پژوهش از این دیدگاه به یافتن پاسخ برای مشکلاتی که مطرح است، نظر دارد. برخورد با موقعیت مسالهای، اساس پژوهش کاربردی است.
با عنایت به تعریف فوق، از آنجایی که این پژوهش به دنبال تبیین عملکرد عناصر اصلی سامانه فرماندهی و کنترل در مدیریت بحران - ناشی از تهدیدات دشمن - با رویکرد پدافند غیر عامل است؛ روش تحقیق توصیفی و همچنین با توجه به اینکه قرار است نتایج آن به صورت عملی بهکار گرفته شود، لذا این پژوهش از نوع کاربردی5 و توسعهای6 محسوب میگردد.
