بخشی از مقاله
چکیده
فرماندهی و مدیریت بحران مخاطرات محیطی و طبیعی در حوزه های مختلف همواره در ذهن پژوهشگران، دولت مردان و مهندسین مطرح بوده است. شهر ها به عنوان یکی از اجزای اصلی امروزی نیز از این امر مستثنی نیستند. مقاله حاضر به بررسی بحران در حوزه مخاطرات محیطی می پردازد. مدیران، دولتمردان و مهندسان پیشرو تلاش می کنند تا با استفاده از یافته های فرماندهی و مدیریت بحران مخاطرات محیطی و تلفیق آن با دستاوردهای نوین، از امواج خطرناک پیش بینی نشده، اجتناب کنند.
از سوی دیگر همه دستگاههای هوشمند قابل کنترل در شبکه اینترنتی در دستهای به نام اینترنت اشیا قرار میگیرند. در سطح پایهای آن، اینترنت اشیا درواقع به ارتباط اشیای مختلف از طریق اینترنت و برقراری ارتباط با یکدیگر میپردازد تا هدف آن یعنی فراهمکردن تجربه کاراتر و هوشمندتر محقق شود. که در این بین می توان با تجمیع شبکه دوربین ها، حسگر ها و پردازنده ها در یک سیستم واحد که همه آنها به عنوان یک شیء اینترنتی عمل می کنند به پیش بینی، کنترل، فرماندهی و مدیریت بحرانهای ناشی از مخاطرات محیطی می پردازند. از آنجایی که محاسبات این سیستم بسیار پیچیده می باشد علوم همگرا و علوم شناختی به کمک می آیند و محاسبات شناختی در تشخیص این مهم کمک می کند.
مقدمه:
بلایای طبیعی، به مجموعهای از حوادث زیانبار گفته میشود، که منشاء انسانیندارند. این حوادث معمولاً غیرقابل پیشبینی بوده و یا حداقل از مدتهای طولانی قبل نمیتوان وقوع آنها را پیشبینی نمود. از سوی دیگر مخاطرهشناسی از جمله علومی است که اگرچه بشر از گذشته دور با آن مواجه بوده و حتی تکنیکهایی نیز برای پیشبینی آن در دست داشته است، در چرخه دانش جدید سابقه چندان طولانی ندارد. مفهوم مخاطره و ریسک وقتی معنا پیدا میکند که رخدادها دو ویژگی خاص از خود بروز دهند:
اول آنکه غیرمنتظره باشند، و دوم آنکه آسیبزننده و زیانآور باشند. وضعیت عمومی کره زمین را باید در زمره دورههای گرم تلقی کرد و آنچه بهصورت دورههای سرد رخ داده، فراتر از نوعی شوک برودتی نبوده است، بهصورتیکه از 750هزار سال گذشته تا کنون، مجموع دورههای گرم 630هزار سال و مجموع دورههای سرد 120هزار سال بوده است. در این بین استفاده از فناوری های نوین مثل انیترنت اشیاء و محاسبات پیچیده پیشبینی با سیستم های علوم شناختی بسیار کاربردی شده است.
.1 مخاطرات محیطی:
مخاطرات بر اثر فرایند تعامل انسان با محیط پیرامونی خویش معنا می یابد، در غیر این صورت پدیده هایی که خطر می نامیم جزو عملکرد مرسوم و رایج طبیعت است. با مرور بر ادبیات موضوعه مخاطرات محیطی دیده می شود که روند ارتباط فرد با پیرامونش در زمان هامبولت رواج یافت و پس از آن رشد یافت.[1] اولین بار دیویس و هانتینگتون نظریه جبر محیطی را مطرح نمودند و ساور مرفولوژِ منظر و باروز اکولوژی انسانی را پایه ریزی نمودند
این روند در اوایل قرن 21 به سمت سیستمهای پایدار متمایل شد.[5] با توجه نظریه سیستمی و اکولوژی انسانی تعریف مخاطره ناهنجاری در سیستم انسان و محیط است. در سالهای اخیر توسعه هر طرح صنعتی، گسترش شهری، ساخت بلندمرتبه ها، آسمانخراشها و مکانهای فرهنگی زیست محیطی و حتی بازآفرینی شهری و صنعتی منوط به اطمینان از صحت ایمنی زیستی مخاطره ای مکان احداث می باشد. لذا مطالعه پراکندگی مخاطرات و تشخیص سریع آن به منزله یکی از فاکتورهای اصلی در توسعه می باشد .
معمولا در بررسی های آمایش سرزمین شناسایی پراکندگی خطر و انجام قابلیت اعتماد در آن حایز اهمیت است. طبق تعریف مرکز کاهش بلایای طبیعی سازمان ملل خطر و مخاطره به صورت زیر تعریف می گردد : خطر عبارت است از پدیده ای، ماده ای، یا فعالیتی خطرناک که ممکن است به انسان و مایملک او صدمه بزند، ناهنجاری های اجتماعی و یا اقتصادی تولید کند و یا سبب تخریب محیط شود.
همچنین طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، هر عاملی که به بهداشت محیطی انسان، جانوران و گیاهان آسیب رساند مانند آلودگی هوا، گرمایش هوا، وخشکسالی مخاطره محیطی نامیده می شود
سازمان بهداشت جهانی بهداشت محیطی را آن قسمت از سلامتی انسان میداند که با محیط تعیین می شود. خطر می تواند طبیعی باشد و یا انسانی باشد. می توان این مخاطرات را به سه دسته تقسیم نمود:
✓ مخاطرات بهداشت محیطی: متاثر از عوامل فیزیکی، شیمیایی، زیستی، اجتماعی و روانشناختی
✓ مخاطرات طبیعی: مانند زلزله، طوفان، یخبندان، گرم شدن زمین، سیل، سونامی و خشکسالی
✓ مخاطرات انسانی: مانند تصادفات جادهای و آلودگی هوا.
در این راستا در جهت بررسی مخاطرات با محوریت چندین فلسفه طراحی همواره مد نظر بوده است:[1]
انسان محور
زیست محور
اکوسیتم محور
فلسفه ی انسان محور همیشه در زمینه ی منافع انسان حرکت می کرد. در فلسفه ی انسان محور ارزش ذاتی انسان ملاک بوده و در مقابل، به دیگر اجزای آفرینش ارزش ابزاری می دهند. کوپر معتقد است که سه رکن فناوری-انسان-محیط را برای این فلسفه در نظر می گیرد. معتقد است که ما باید برای حفظ محیط زیست فناوری را اصلاح کنیم و روش و فکر زندگی خودمان و رابطه ی خود با طبیعت را اصلاح کنیم.[8] در این مقاله یکی از اصول استفاده از فناوریهای نوین در کاهش مخاطرات . مدیریت بلایای طبیعی در زمان وقوع و پس ازآن است. فلسفه طراحی زیست محور که توسط تیلور مطرح شد اعتقاد به تساوی بیولوژیکی همه المانهای طبیعت داشت. بر این اساس، تیلور چند اصلی مهم را بیان می کند
· همه ی انسانها عضو ساده ی سیستم حیات هستند:
· همه ی سیستم ها مجموعه ای مرتبط هستند؛
· هر موجود زنده واحدی زیستی مستقل برای خودش است. یعنی هر موجود هستهای از عالم آفرینش است؛
· انسان ها هیچ ارجحیتی بر موجودات دیگر ندارند.
از سوی دیگر فلسفه ی اکوسیستم محور کل سیستم را مجموعه ای محیطی ارزشمند و دارای حرمت می داند. یعنی همه ی اعضای محیط مانند گیاه، جانور، خاک و سنگ ارزشمند است.[10] اما مدیریت بحران این مخاطرات همواره بر اساس فلسفه تحلیلی و مدیریتی مورد بحث بوده و به طور دائم فناوری های روز دنیا به کمک این بحث آمده اند.
مشکلی که در بروز حوادث و سوانح بروز می کند هماهنگ نبودن سازمانهای مسئول در فرماندهی و مدیریت بحران است. چنین مشکلی زمانی بغرنج تر می شود که بدانیم کشور ما جزو ده کشور اول حادثه خیز جهان است. این عدم هماهنگی سبب بروز مسایلی می شود که، عمدتا بیش از خود منشأ خطر، افراد و اموال درگیر در سانحه را با مشکل و خطر رو به رو می سازد. بنابراین، جستجوی شیوه ای در مدیریت و فرماندهی درباره ی رسیدن به هدف هدایت و راهبری مؤثر اهمیت حیاتی دارد. طبق تعریف مدیریت بحران مخاطرات محیطی از اصطلاحات حوزه مدیریت است، که به مجموعهای از فعالیتها، چارهجوییها و دستورالعملهایی اطلاق میگردد، که مدیریت مخاطرات محیطی ، در چالش با بحران انجام میدهد و هدف آن کاهش روند، کنترل و رفع بحران است. بطور کلی مدیریت بحران بمعنای سوق دادن هدفمند جریان پیشرفت امور، به روالی قابل کنترل و انتظار بازگشت امور در اسرع وقت، به شرایط قبل از بحران است.
.2 مخاطره، فرماندهی و مدیریت بحران و مدیریت شهری:
فرماندهی و مدیریت بحران کوشش ساختار یافته ای است که توسط اجزاء ساختار همراه با ذینفعان خارج از سازمان برای پیشگیری از بحران ها یا مدیریت اثربخش آن در زمان وقوع است گروهی از متفکران و دانشمندان علوم اجتماعی بر این باورند که بحران، حکایت از ناتوانی سیستم ها برای ادامه ی حیات به شکلی فعلی خود دارند. به هر صورت، بروز هر بحران در هر فضا یا محیطی نشان از آن دارد که ساختار و سامانه های موجود در بخشی از کارکردها و ساختار ها دچار ناکارامدی شد ه اند و برای تداوم حیات خویش نیاز به بازنگری دارند .به صورت کلی، بحران ها در دو گروه بحران های طبیعی و بحران ها با منشأ انسانی طبقه بندی می شوند. مدیریت بحران دارای چهار رکن اصلی است:
✓ کاهش خسارات
✓ آمادگی
✓ واکنش و بازسازی
✓ عادی سازی
شکل:1 نمودار ارتباطی فرماندهی و مدیریت بحران ودافند غیر عامل هوشمند
ضرورت و اهمیت به کارگیری اصول و مبانی پدافند غیرعامل و فرماندهی بحران در تمامی طرح ها به خصوص در طراحی مراکز حیاتی و حساس بسیار بارز است. و برای عمل به دستورالعمل ابلاغی از سوی سازمان پدافند غیرعامل نیز مهندسان مشاور سعی بر کاربست این اصول در تمامی طرحها دارند. اما مسئله ای که وجود دارد، این است که در بسیاری از طرحهایی که قبل از مطر ح شدن علم مهندسی پدافند غیرعامل اجرا شده است، اقدامات آن به طور کامل در نظر گرفته نشده است؛ به خصوص برخی ملاحظات دفاع غیرعامل مثل هوشمندسازی سازه ها در مراکز حیاتی و حساس و استفاده از اینترنت اشیاء و مدیریت یکپارچه ابزار های کنترلی و مشاهده ای و عملکردی امری لازم و ضروری است.
2,1 نقش ساختارهای هوشمندسازی در مدیریت بحران
نقش تجهیزات هوشمندسازی به خصوص در شرایط بحرانی از مهمترین مزایای آن از نقطه نظر دفاع غیرعامل به شمار می آید. در این خصوص می توان به مواردی مثل سامانه ی نظارت تصویری دوربین مدار بسته اشاره کرد: دوربین مدار بسته جزء ارکان ساماندهی های حفاظتی- امنیتی ساختمان است و برای پوشش تصویری اماکن کاربرد دارد .
با توجه به اینکه هدف از اجرای ساماندهی نظارت تصویری،ایجاد امنیت و پیشگیری از وقوع حوادث است، وجود دوربین در مناطق مورد نیاز، حتی اگر هم به صورت همزمان پایش و رصد نشود، خود بازدارنده خواهد بود. از جدیدترین مصارفی که این دوربین ها دارند، می توان به استفاده از آنها به عنوان تشخیص دهنده اختلالات اجتماعی در معابر عمومی اشاره کرد به این ترتیب که در نقاط خاص، دوربین های هوشمند قرار می گیرند و می تواند اختلالات رفتاری اشخاص را در حیطه ی این دوربین ها تشخیص دهند. شکل 2 الویت بندی زیر سیستمهای هوشمند در استفاده در فرماندهی بحران در ساختمانها را نشان می دهد.
شکل:2 الویت بندی زیر سیستمهای هوشمند در استفاده در فرماندهی بحران در ساختمانها
