بخشی از مقاله

مدلسازی منابع آب با استفاده از نرم افزار MODSIM با هدف نگرش یکپارچه به چالش ها و راهکارهای حوضه آبریز هامون جازموریان
چکیده
مدیریت منابع آب در سطح حوضه آبریز یک مسأله پیچیده از نظر وجود جنبههای مختلف است. بدین معنی که ویژگیهای متغیر و پویایی در زمان و بعضاً تصادفی بودن متغیرها نظیر مقادیر کمی منابع آب سطحی و زیرزمینی و نیازها و دیگر متغیرها همراه با دقت نامناسب و در برخی موارد عدم کفایت اطلاعات موجود و اندازهگیری شده از متغیرها و پارامترهای حاکم، نظیر مقادیر سری آبدهی با توزیع مناسب مکانی در نقاط کافی، عدم اطلاع دقیق از مقادیر نیازها و برداشتهای واقعی و حقابههای تخصیص یافته در تاریخچه سیستم و سهم منابع آب سطحی و زیرزمینی در آنها، عدم امکان و یا پرهزینه بودن برآورد دقیق انواع نیازهای واقعی شرب، صنعت، کشاورزی، زیست محیطی و برقابی در آینده، نادقیق بودن برخی پارامترهای مؤثر نظیر مقادیر تلفات در مسیرها، بازده و درصدهای آب برگشتی، عدم وجود اطلاعات کافی از مشخصات منابع آب زیرزمینی و بسیاری نقایص اطلاعاتی دیگر، در کنار نبود معیارهای واضح و مشخص پیرامون اولویتبندی تأمین مصارف مختلف با وجود ملاحظات و مناسبات سیاسی- اداری، سازمانی و اجتماعی- اقتصادی، همگی بخشی از دلایل پیچیدگی برنامهریزی منابع آب بطور کلی و در سطح حوضه آبریز بطور خاص است. بروز پدیده خشکسالی ، کاهش سرانه آب ، بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی ،عدم وجود برنامه آمایش سرزمین در حوضه آبریز هامون جازموریان و موارد دیگر سبب شده است که امروز شاهد وضعیت بحرانی در این حوضه باشیم. در این مطالعه سعی بر آن بوده که با در نظر گرفتن تمام مولفه های منابع آب، اجتماعی و اقتصادی و با مدلسازی منابع و مصارف حوضه در محیط نرم افزار MODSIM در شرایط وضع موجود و افق 1420، رویکردی جامع در شناخت چالش های این حوضه و ارائه راهکارهای مربوطه صورت پذیرد.

کلید واژهها: حوضه آبریز هامون جازموریان، مدیریت منابع آب، مدلسازی منابع آب، نرم افزار MODSIM

-1 مقدمه
حوضه آبریز هامون-جازموریانبین مختصات جغرافیائی َ15ْ-56الی َ23ْ-61طول شرقی و َ28ْ-26الی َ30ْ-29 عرض شمالی واقع شده است که با کد 45 و وسعتی حدود 69390 کیلومتر مربع یکی از حوضههای آبریز درجه 2، 30 گانه کشور را تشکیل میدهد که بخشهایی از غرب استان سیستان و بلوچستان و شرق و جنوب شرق استان کرمان را میپوشاند. شکل شماره (1)، موقعیت محدودههای مطالعاتی حوضه آبریز هامون جازموریان را نشان میدهد. این حوضه آبریز با توجه به حوضه آبریز رودخانهها، مسیلها و پایانه کویرهای متعدد به 21 محدوده مطالعاتی تقسیم شده است.
بزرگترین محدوده مطالعاتی حوضه آبریز هامون جازموریان، محدوده مطالعاتی رودبار جیرفت باکد 4501 با وسعتی معادل 10787 کیلومتر مربع میباشد که 15/55 درصد مساحت کل حوضه را شامل میشود. کوچکترین محدوده مطالعاتی حوضه آبریز، محدوده مطالعاتی بافت با کد 4508 میباشد که دارای وسعتی معادل 478 کیلومترمربع است که 0/69 درصد مساحت کل حوضه را شامل میشود.

شکل -1 موقعیت محدوده های مطالعاتی حوضه آبریز دریاچه هامون جازموریان
پهنه های آبی و دریاچهها بعنوان پایانه آبهای سطحی از نظر هیدرولوژیکی دارای اهمیت میباشند. در حوضه آبریز هامون– جازموریان وسعت پهنههای آبی 1079 کیلومتر مربع بوده که تنها 1/56 درصد از وسعت کل حوضه را تشکیل داده و در محدوده مطالعاتی پهنه هامون – جازموریان (4521) قرار دارد. در این حوضه کلیه رودخانهها و مسیلها به سمت هامون مزبور جریان می یابند. سیستم زهکشی سطحی این حوضه را دو رودخانه اصلی و تعداد زیادی آبراهه و مسیل تشکیل میدهد که بطور مستقل به هامون جازموریان متصل میگردند. مجموع طول رودخانه های این حوضه 518,2 کیلومتر که رودخانه هلیل طولانی ترین رودخانه این حوضه با طول 376 کیلومتر که از محل گوغر آغاز و در پل بهادر آباد خاتمه می یابد. بعد از این رودخانه، رودخانه شورجیرفت با طول 60,5 کیلومتر رود طولانی این حوضه می باشد.
خصوصیات و شرایط اجتماعی اقتصادی
کل جمعیت حوضه هامون جازموریان براساس آخرین برآورد سرشماری جمعیت در سال 1385 بالغ بر 933514 نفر بوده که 38/41 درصد آن یعنی جمعیتی معادل 358528 نفر در نواحی شهری و 61/59 درصد آن معادل 574986 نفر در نواحی روستایی حوضه سکونت دارند.
در دهه منتهی به سال 1385، حدود 49/2 درصد یا 308 هزار نفر بـر شـمار جمعیـت حوضـه آبریـز جازموریـان افـزوده می شود. با این افزایش حجم جمعیت از 226 هزار نفر در سال 1375 به 934 هزار نفر در سال 1385 افزایش مییابـد. حجـم جمعیت روستایی نیز در همین فاصله از 398 هزار نفر به 575 هزار نفر کاستی و جمعیـت شـهری از 228 هـزار نفـر بـه 359 هزار فزونی میگیرد و این جریان باعث میشود که ضریب شهرنشینی جمعیت فقـط بـه مقـدار نـاچیزی از 36/4 درصـد بـه 38/4 درصد افزایش پیدا کند.
بدین ترتیب و به رغم شرایط کویری و موانع و محدودیتهای ژرف طبیعـی، حوضـه بـه شـدت دچـار رشـد و ازدیـاد جمعیت میشود. نرخ رشد در سطح کلان آن به 4/06درصد یعنی تقریباً 2/5 برابر میانگین رشـد ملـی مـیرسـد در جوامـع شهری حتی از 4/62 درصد عبور میکند و در این حالت با اینکـه نمـیبایـد چنـدان رشـدی را در جوامـع روسـتایی انتظـار داشت، اما جوامع روستایی نیز شاهد 3/73 درصد رشد جمعیت می شود. در جدول شماره (1) تحول جمعیت حوضه آبریـز در بین سالهای 1388-75 ارائه شده است.

حوضه مورد مطالعه در سال 1385 ارزش افزوده ای حـدود 19205 میلیـارد ریـال تولیـد کـرده کـه حـدود %0/8 ارزش افزوده کل کشور و %13/9 محدوده مطالعاتی است. بخش خدمات بیشترین سهم (%43) را در تولید ناخالص داخلی حوضه در سال 1385 داشته است. سهم بخش صنعت و کشاورزی به ترتیب حدود 32 و 25 درصد است.
در شکل شماره (2) روند تغییرات تولید ناخالص داخلی حوضه آبریز هامون – جازموریان را طی پنچ سـاله مختـوم بـه سال 1385 نشان می دهد. بر اساس این نمودار متوسط نرخ رشد تولید ناخالص داخلی حوضه 10/4 درصد برآورد شده که از متوسط نرخ رشد مشابه در کل کشور (%9/9) بیشتر است .

جدول شماره((2 نرخ رشد تولید ناخالص داخلی استان های مهم حوضه آبریز هامون – جازموریان را در مقایسه با شاخص مشابه هدفگذاری شده در برنامه چهارم نشان میدهد. جدول مربوطه موید آن است که استان کرمان در دستیابی بـه نـرخ رشد هدف گذاری شده برنامه چهارم موفق بوده، اما استان سیستان و بلوچستان موفق نبوده است.

جدول شماره -(2) نرخ رشد تولید ناخالص داخلی استان های مهم حوضه آبریز هامون- جازموریان

علیرغم وضع قوانینی در جهت جلب سرمایه گذاری بخش خصوصـی در آب، ایـن امـر بـه شـکل محـدودی درقالـب تسهیلات تکلیفی بانک ها برای مشارکت کشاورزان در ساخت شبکه های فرعی انجام شـده اسـت، امـا سـهم ایـن سـرمایه گذاریها در مقایسه با کل سرمایه گذاری دولتی بسیار کم است. عمده ترین سرمایه گذاری بخش خصوصی در زمینـه آب، متعلق به سرمایه گذاری در آبهای زیر زمینی می باشد که در جدول شماره (3) بـه آن اشـاره شـده اسـت. تمرکـز سـرمایه گذاری بخش غیر دولتی در بخش آب زیرزمینی، کمتر بودن نرخ بیکاری درحوضه، موفقیت استان کرمان در دسـتیابی بـه نرخ رشد هدف گذاری شده در کنار مشکلات عمده منابع آب زیرزمینی از منظر کاهش منـابع آب تغذیـه کننـده نیازمنـد نگرشی جامع در این خصوص در حوضه می باشد.

-3 منابع آب سطحی و زیرزمینی
-1-3 منابع آب سطحی

در این حوضه بارش غالب بیشتر به صورت باران بوده و ارتفاعات بالای کوه هزار دارای بارش برف نیز می باشـد ولـی از آنجاییکه سطح برفگیر منطقه بسیار ناچیز می باشد. ارتفاع بارش منطقه از حدود 100 میلی متر در دشت ها و قسمت های مرکزی هامون الی 400 میلی متر در ارتفاعات تغییر می یابد(متوسط بارش حدود220 میلیمتر). کمبود بارش و برف باعـث گردیده که در منطقه رودهای پرآبی وجود نداشته باشد و بیشتر آبراهههای منطقـه را رودخانـه هـای فصـلی و مسـیل هـای خشک تشکیل می دهند. رودخانههای اصلی این حوضه عبارتند از هلیل رود و بمپور که به ترتیب در بخش شمال غربـی و مشرق حوضه جریان داشته و هر دوی آنها دارای آب دائم میباشند. طولانی ترین آمار مربوط بـه رودخانـه هلیـل(ایسـتگاه صفرزاده) است که از سال1342 دارای آمار ثبت شده می باشد. آبدهی متوسط سالانه رودخانه های منطقه از12 مترمکعـب در ثانیه در رودخانه هلیل(صفرزاده) تا 0/49 مترمکعب در ثانیه در رودخانه آغین(تیغ سـیاه) متغییـر اسـت. بررسـی آبـدهی ماهانه و فصلی رودخانه های منطقه نیز بیانگر تغییرات شدید در ماهها و فصول مختلف سال است(ماههای اسفند و فروردین و بهمن پرآب و ماههای شهریور، مهر و آبان خشک می باشد). بررسی سری های زمانی و میانگین های متحرک رودخانـه های حوضه حداقل دو دوره خشک پنج الی شش ساله و دو دوره کوتاه مدت مرطوب را نشان می دهد. برای طبقـه بنـدی آب از نظر شرب و کشاورزی از دیاگرام های شولر و ویلکوس بهره برداری گردید. بر اسـاس دیـاگرام ویلکـوکس بیشـتر نمونه های برداشت شده در طبقات آب های متوسط برای کشاورزی(C2-S1 ، (C2-S2 قرار میگیرند. ایستگاه های کـه بر روی سرشاخه ها قرار گرفته اند دارای آب با کیفیت تری نسبت به رودخانه های بـزرگ و پـر آب دارنـد. از نظـر طبقـه بندی شولر تقریبا اکثر نمونه ها در محدوده متوسط و گاها خوب و تعدادی از نمونه ها در محدوده قابـل قبـول و نـامطلوب قرار می گیرند.
-2-3 منابع آب زیرزمینی
با توجه به کمبود جریانهای سطحی به ویژه در فصول مورد نیاز بخش کشاورزی، بهرهبرداری از آب زیرزمینی از طریق حفر قنات و چاه در این حوزه آبریز رواج فراوانی یافته است. تخلیه سالانه چاه، چشمه و قنات بر اساس آمار موجود به ترتیب 2864/02، 71/33 و 184/95 میلیون مترمکعب میباشد و سهم مخازن سازند سخت نیز بسیار ناچیز (و بترتیب نوع منبع چاه، چشمه و قنات 1/28، 51/31 و 3/46 میلیون مترمکعب در سال) است. ارقام فوق نشان میدهد که حدود 1/8 درصد از تخلیه منابع آب زیرزمینی مربوط به سازندهای سخت منطقه میباشد. بررسی زمین شناسی در حوضه آبریز نشان می دهد، سازندهای سخت با وسعتی حدود 3198/2 کیلومترمربع حدود 46 درصد مساحت حوضه را در بر میگیرد. هرچند این سازندها تحت تاثیر حرکات تکتونیکی و فعالیتهای کوهزایی تا حد زیادی خرد شده و

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید