بخشی از مقاله
چکیده
زاگرس یکی از کمربندهای چینخورده-رانده ی دارای منابع عظیم هیدروکربوری است، بنابراین مطالعه ی جنبه های مختلف چینخوردگی در این کمربند برای بررسی مناطق تجمع مواد هیدروکربوری بسیار حائز اهمیت است. در چنین کمربندهایی چینخوردگی و گسلش به میزان زیادی الگوی آبراههها را تحت تاثیر قرار میدهند. به سطح نرسیدن گسلهای مدفون و عدم شناسایی آنها منجر به ناتوانی در تحلیل دقیق زمین ساختی چنین مناطقی می شود.
تاثیر عملکرد این ساختارها بر سطح زمین به صورت فرازش و چینخوردگی باعث قطعشدگی، عمیقشدگی و انحراف کانالهای رودخانهای میگردد. این تاثیرات به نوبهی خود منجر به ناهنجاری در الگوی آبراههها می شود. در این حالت ریخت شناسی منطقه میتواند تا حدی در شناخت چنین ساختارهایی که در عمق فعالیت مینماید، موثر واقع شود. یکی از موضوعات قابل توجه در این منطقه، بررسی نحوه ی رشد جانبی تعداد قطعات و محل هسته های چین ها است.
به منظور مطالعه ی این موضوع شاخصهای کمّی و کیفی متعددی ارائه شده است. در بین این شاخص ها مطالعه ی هواچاک هایی که به دلیل بالاآمدگی زمین ساختی در منطقه، در پاسخ به رشد جانبی تاقدیس دچار انحنا شده اند یکی از بهترین شاخص ها است. در این پژوهش با کمک نرمافزار Global Mapper هواچاکها و آبچاکهای تاقدیس خویز استخراج شد. بررسی کاهش ارتفاع و جهت انحنای هواچاکها و آب چاک ها حاکی از این موضوع است که این تاقدیس از سه هسته و سه قطعه تشکیل شده که هر قطعه در حال رشد جانبی به سمت شمالغرب و جنوبشرق است. نتایج حاصل با بررسی سایر معیارهای زمینریختی همخوانی دارد.
-1 مقدمه
منظور از رشد چین، افزایش ابعاد چین به موازات یا عمود بر محور چین است. بر این اساس دو نوع رشد وجود دارد: رشد جانبی و رشد عرضی. به افزایش ابعاد چین در راستایی به موازات محور چین، رشد جانبی یا طولی - Lateral propagation - گفته می شود.
اولین مطالعه بر روی رشد جانبی چینها توسط شلتون - 1996 - صورت گرفته است، اما مطالعات دقیق در این زمینه در دو دههی گذشته توسعهی بیشتری یافته است از جمله جکسون و همکاران - 1996 - ، مولر و ساپ - 1997 - ، مولر و تالینگ - 1997 - ، راکول و همکاران - - 1988، کلر و همکاران 1998 - و - 1999، مثوی و همکاران - 2006 - ، پالومبو و همکاران - 2009 - ، وسُنگبی و همکاران - 2011 - ، بریتیس و همکاران - 2011 - و ... .
در این مطالعات رشد جانبی براساس انواع مختلفی از شاخصهای زمینریخت شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. فعالیت راندگیهای نهان در عمق، با بالاآمدگی و چینخوردگی در مناطق سطحی ظاهر میشود و این خود به نوبت میتواند باعث قطعشدگی جریانهای رودخانهای شود، که قدرت لازم را جهت حفر بستر خود ندارند
در چنین مناطقی مراحل تشکیل و تکوین چینخوردگی میتواند از بقایای کانالها و رودهای خشکشده و ارتفاعیافته - Dry Valley - که روی تصاویر ماهوارهای دیده میشوند، بدست آید. بنابراین بررسیهای زمینریختشناسی راهی مناسب برای پی بردن به مراحل تغییر و تکامل این ساختارها میباشد
از بین شاخصهای معرفی شده برای بررسی رشد جانبی چینها، مطالعه ی هواچاکهای متوالی که به وسیلهی یک آبراهه شکل گرفته و به دلیل بالاآمدگی زمینساختی در منطقه در پاسخ به رشد جانبی تاقدیس دچار انحنا شدهاند، یکی از بهترین شاخصها برای این مبحث مطرح شده است .
به درهها یا شکافهای شکل گرفته در مناطقی که دچار بالاآمدگی شده باشند در صورتی که آب در آنها جریان داشته باشند آبچاک - Water Gap - و اگر بدون آب باشند هواچاک - Wind Gap - میگویند. توسعهی هواچاکها و آبچاکها به برهمکنش بین نرخ بالاآمدگی زمینساختی در چین در حال رشد و نرخ برش رودخانه بستگی دارد. اگر نرخ برش رودخانه بیشتر از نرخ بالاآمدگی باشد یک آبچاک و اگر کمتر باشد یک هواچاک شکل میگیرد. در شرایطی که نرخ بالاآمدگی تاقدیس بیشتر از نرخ فرسایش رودخانه باشد در اثر بالاآمدگی، رودخانه به سمت دماغه تاقدیس منحرف خواهد شد و محل انحرافهای متوالی رودخانه به صورت هواچاک در طول ستیغ تاقدیس حفظ خواهد شد که جهت کاهش ارتفاع و انحنای آنها جهت رشد چین را نشان خواهد داد . - Burbank et al., 1999 - و محلی که هواچاکها به اطراف منحرف شدهاند موقعیت هستهها و انتهای هر گروه هواچاکها تعداد قطعات چین را نشان میدهد. مراحل تشکیل ساختار هواچاک در شکل 1 نشان داده شده است.
شکل-1 مراحل تشکیل ساختار هواچاک
-2 منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد بررسی یکی از میادین نفتی جنوبغرب ایران در شمال شرق بهبهان و در بخش جنوبی فروافتادگی دزفول از زیر پهنههای زاگرس ساده چینخورده با راستای شمالغربی - جنوبشرقی در فاصلهی بین عرضهای شمالیَ30 34 -َ30 47 درجه و طولهای شرقیَ50 12 َ50 -37درجه قرار گرفته و دارای طول 43 و عرض 5 کیلومتر است
شکل-2 موقعیت منطقه مورد مطالعه
-3 روش تحقیق
با استفاده از تصاویر مدل ارتفاعی رقومی - DEM - با دقت 30 متر از محدوده مطالعاتی، و با کمک نرمافزار Global Mapper نیمرخ توپوگرافی به موازات ستیغ تاقدیس رسم شد. در ادامه با بررسی نیمرخ رسم شده و تصویر تاقدیس در Google Earth و نقشهی زمینشناسی منطقه، موقعیت هواچاکها و آبچاکها مشخص گردید. در ادامه براساس کاهش ارتفاع هواچاک های متوالی و جهت انحنای آنها موقعیت هستههای تاقدیس و رشد جانبی آن بررسی شد.
-4 بحث و نتایج
نیمرخ توپوگرافی برای نیمه ی شمالی و جنوبی تاقدیس به طور مجزا رسم گردید. همانطور که در نیم رخ توپوگرافی رسم شده برای نیمهی شمالی تاقدیس، در شمال تنگتکاب دیده می شود - شکل. - 3 از هواچاک شماره ی 3 به سمت 1 و 4 به سمت 7، کاهش ارتفاع هواچاک ها و انحنادارشدن آنها در جهاتی خلاف همدیگر مشاهده میشود. موقعیت هواچاکهای نشان داده شده در نیمرخ ارتفاعی شکل3 روی تصویر تاقدیس در Google Earth در شکل 4 رسم شده است.
شکل-3 نیمرخ طولی قسمت شمال غربی تاقدیس
شکل-4 موقعیت هواچاکها در قسمت شمال غربی تاقدیس
شکل5 نیم رخ ارتفاعی تاقدیس در قسمت جنوبی تنگ تکاب را نشان می دهد، همانطور که از جهت فلش ها مشخص است، در چهار ناحیه ارتفاع هواچاک ها کاهش می یابد. این چهار ناحیه، از هواچاک شماره 3 به سمت 1، 4 به سمت 5، 6 به سمت 5 و9 به سمت 13 است. موقعیت هواچاک های نشان داده شده در نیم رخ ارتفاعی شکل 5 روی تصویر تاقدیس در Google Earth در شکل 6 رسم شده است.
شکل-5 نیمرخ طولی قسمت جنوب شرقی تاقدیس
شکل-6 موقعیت هواچاکها در قسمت جنوبشرقی تاقدیس
نتیجه ی بررسی هواچاک ها و آب چاک ها در شمال و جنوب تنگ تکاب حاکی از این موضوع است که، در نیمهی شمالی کاهش ارتفاع و انحنادارشدن دو مجموعهی هواچاک مشاهده می شود. به این ترتیب که هواچاک های شمارهی 4تا 7 به سمت جنوبشرق و 3تا1 به سمت شمال غرب کاهش ارتفاع داده و انحنادار شده اند، این موضوع دلالت بر وجود یک بالاآمدگی مابین هواچاکهای شماره 3 و4 دارد که این بالاآمدگی منجر به انحنادار شدن دو مجموعه هواچاک در دو جهت مختلف شده است. سپس در اثر رشد جانبی با فاصله گرفتن از هواچاکهای نزدیک به هسته، ارتفاع هواچاک ها کاهش می یابد - شکل. - 1 در نیمه ی جنوبی تنگ تکاب چهار مجموعه هواچاک که دو به دو جهت انحنادار شدن و کاهش ارتفاع یکسانی دارند دیده میشود، جهت کاهش ارتفاع هواچاکهای شماره ی6 به 5 و 3 به 1 به سمت شمال غرب و 4 به 5 و 9 به 13 به سمت جنوب شرق است. این موضوع نشان دهندهی وجود بالاآمدگی در دو ناحیه مابین هواچاک شماره 3 و 4 و 6 تا 9 است - شکل. - 5
-5 نتیجه گیری
براساس کاهش ارتفاع و جهت انحنای مشاهده شده در هواچاکها و آبچاکها این تاقدیس قابل تقسیم به سه قطعهی مجزاست، و براساس تغییر انحنای هواچاکها و آبچاکها به دو سمت مخالف موقعیت سه بالاآمدگی را در این محدوده قابل پیشبینی است. همچنین با کمک جهت فلشهای رسم شده در شکلهای3 و 5 جهت رشد جانبی هر هسته قابل تشخیص است.
در مجموع بررسی هواچاک ها و آب چاکها نشاندهندهی وجود سه هسته در طول تاقدیس است، به این ترتیب که در جنوب تنگتکاب دو هسته و در شمال آن یک هسته دیده میشود.که در هر قطعه هواچاکها و آب چاکها به سمت شمالغرب و تنگتکاب منحرف شده اند، و در نتیجه رشد جانبی تاقدیس به سمت شمالغرب و جنوبشرق است. جهت رشد تاقدیس، تعداد و موقعیت هستهها و قطعات چین در شکل 7نشان داده شدهاند.
