بخشی از مقاله
چکیده
سالها قبل از عصر مشروطه و بخصوص در عهد ناصری و مظفری پایههای اقتصادی عکاسی و عکس در بازار ایران به آرامی شکل گرفته بود . با آغاز انقلاب و نهضت مشروطهخواهی ایران 1285 - ش1906/م - شاهد هستیم که این هنر، برای پاسخ به عکسهای درباری قاجار که سالها نگاهها را به خود مشغول داشته بود، در کنار این حرکت مردمی قرار میگیرد و تا پایان این دوره 1305 - ش1926/م - بر نقش و تنوع کارکردهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خود میافزاید
در این پژوهش قصد داریم تا با روشی توصیفی و تحلیلی به واکاوی کارکرد اقتصادی هنر عکاسی در دوره مورد بحث پرداخته، تا در کنار سایر کارکردهای این هنر، بتوان به شناختی بهتر از تاریخ گفتمان هنرهای نوین در ایران دست یافت.
به تبع سؤال اصلی مطرح شده در این پژوهش این است که کارکرد اقتصادی هنر عکاسی و محصول آن یعنی عکسها طی این عصر چه بوده؟ و چگونه در گردش مالی و پولی این دوره قرار گرفته است؟. فرضیه ای که به ذهن می رسد اینگونه میباشد که با اقبال عکاسی از ابتدای این دوره و شریک شدن بیشتر رعیت و یا مردم در تجربه جهان مدرن، گرایش به این هنر در ایران افزون شده و با پیشرفتهای عکاسی و آمدن ابزار و دوربینهای جدید، انگیزه خرید را در جامعه بالا برده و همین موضوع به اشاعه آن در جامعه یاری رسانده است.
یافتههای این پژوهش نشان میدهد؛ هنر عکاسی پایههای اقتصادی خود را با کارکردهای متنوع و در ارتباط با سایر اجزای بازار در ایران بیش از پیش پیدا میکند و این کارکرد اقتصادی در کنار کارکردهای سیاسی و اجتماعی این هنر، به صورت اندام وار به یکدیگر پیوند خورده و گفتمان هنرهای نوین در ایران منسجمتر شکل میگیرد.
مقدمه
با رسیدن به سالهای عصر مشروطه یعنی از 1285تا1305 ش1906/تا1926م، چندین دهه از تاریخ ورود هنر عکاسی به ایران میگذشت و در سایه الطاف ملوکانه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار، مورد بهرهبرداریهای سیاسی و اجتماعی نیز قرار گرفته بود. با امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه و تقسیم قدرت با مجلس شورای ملی و وقایعی که بعد از آن در دوره استبداد صغیر اتفاق افتاد، عکاسی همچنان در سیاست این دوره با دو طیف سلطنت طلبان و مشروطهخواهان عکس میگرفت!.
از ابتدای این عصر با توجه به این تحولات، نقش عکسها پر رنگ شده و بازار عکاسی و عکس گرم بود. با بازگشایی مجلس شورای ملی و بازتر شدن فضای سیاسی در ایران، هنرهای نوینی چون عکاسی، سینما، تئاتر و کاریکاتور بیش از پیش به بطن جامعه و چرخه فعالیت اقتصادی و مالی بازار نزدیکتر شده و توانستند جایگاه خود را بیشتر تثبیت کنند.
در این پژوهش سعی شده تا کارکرد اقتصادی هنر عکاسی مورد مداقه قرار گرفته و وجوه اقتصادی آن مشخص گردد. این هنر نوین که با آمدن دوربین و ابزار جدید بروز میشد، با جذب مخاطب و علاقمندان بیشتر، صنف عکاسان را منسجم و زمینه کارکرد سیاسی و اجتماعی این هنر را که در پایههای اقتصادی قوی شده بود، افزونتر از گذشته فراهم میکرد.
همچنین با آغاز قرن بیستم و گسترش روابط بینالملل، آمدن دوربین و ابزار جدید عکاسی و عکسهای زیبا از سایر نقاط جهان در قالب کاتالوگ، بستهبندیهای محصولات و کارتپستالها به رونق این هنر جان تازه ای بخشید. نوین بودن هنر عکاسی و تفاوتش با هنرهای سنتی ایران سبب شد تا در سرنوشت سیاسی و اجتماعی دوره قاجار، بخصوص عصر مشروطه که نوگرایی را با خود به همراه داشت، مهم جلوه شود. به همین منظور در این پژوهش ابعاد اقتصادی این هنر را طی عصر مشروطه بررسی میکنیم.
- مشروطه و بازار عکاسی و عکس
میان خدمات متقابل عکاسی و انقلاب مشروطه، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. مشروطیت پس از حمایت دربار قاجار از هنر عکاسی، از مهمترین عوامل رواج عکاسی محسوب میشود. مشروطه در ابتدا، اسباب روزی و معیشت عکاسان را گسترش داد و بدین ترتیب بر رونق بازار عکاسی افزود
تهیه و تکثیر عکس، به طور گسترده و با اهداف تجاری نیز از رویکردهای جدید عکاسان همین دوران است. سالهایی چند عکاسی از انحصار دربار سلطنتی درآمده بود و به عنوان یک حرفه جای خود را در میان شغلهای رایج جامعه آن روزگار تثبیت کرده بود. بنابراین به اقتضای ماهیت حرفهای و شغلیشان باید پذیرفت که برخی عکاسان، به اختیار خود از رویدادهای مهم این دوران پر التهاب، عکسهایی را به قصد فروش تهیه کرده و یا سفارش دهندگان از آنها تقاضا نمودهاند.
کپیبرداری، تکثیر و فروش عکس در مشروطه و سالهای پیش از آن، بویژه در مورد عکس شخصیتهای طراز اول و یا مذهبی و عکسهایی از سفرهای خارجی شاه ]و غیره[ رواج داشته است
بعد از مشروطه نیز، بخشی از خرید و فروش عکسها، مربوط به وقایع سیاسی بود و عکاسان از این راه ذینفع میشدند. قبل از مشروطه نیز، عکسهای سیاسی و اجتماعی مانند؛ عکس زندانیان، اعدامیها و فلک و شکنجهها منبع درآمدی برای عکاسان بودند. مانند عکس میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه که وقتی بیرون آمد فرنگیها دانهای پانزده هزارو دو تومان خریداری کردند، اما مسلمین دانه ای پنج هزار - عینالسلطنه، - .
با حوادثی که در اواخر عصر مشروطه اتفاق افتاد، مانند قیام جنگلیها، همچنان بازار عکسهای شوکآور ادامهدار بود. در سالهای پایانی عصر مشروطه عینالسلطنه گزارش میدهد که اسماعیل خان عکاس میگفته: »این عکس کله کوچکخان را من انداختم. فیلمها را به عکاس دادم ظاهر کند مال کوچک را دزدید. من چند روز بعد، سرزده به عکاسخانه رفتم، بکلی حاشا کرد و قسمها خورد که چنین عکسی نبود. بعد چاپ و منتشر نموده مبلغها فایده برد«
خرید و فروش عکس در مشروطه و عصر آن، فرازی را برای این هنر و توجه مردم به آن بوجود آورد که از این راه عکاسان به جهت اقتصادی تقویت شدند، با اینکه دردسرهای خاص خود را هم دیدند.
-2 اعلان عکاسخانه و چاپخانهها در جراید
پیدایی دستگاههای ساده عکسبرداری با تولید انبوه محصولات عکاسی در جهان و همچنین واردات و فروش گسترده این محصولات در تهران و دیگر شهرهای ایران، به خوبی رویکرد همگانی به عکاسی در میان جامعه ی شهری آن روزگار را آشکار میکند - طهماسب پور، . - 1391 با رواج فن عکاسی، عکاسان آماتور و غیر حرفهای نیز عکاسی را به میان جامعه آوردند. اعلانهای چاپ شده برای فروش لوازم عکاسی در عصر مشروطه، گواهی بر این موضوع است. فروشندگان لوازم عکاسی برای جلب مشتری در روزنامههای این دوره، آگهی چاپ میکردند. به عنوان مثال؛ روزنامه ایران 1337 - ق1918/م - ، در یک آگهی مینویسد:
»تهران خیابان لالهزار عکاسخانه غلامرضا اکنومی، دوربین، شیشه، کاغذ و دوای عکاسی به فروش می رسد« - کوهستانی نژاد، . - 1383 البته عکاسان از ابزار تبلیغاتی دیگری نیز سود میجستند و علاوه بر اعلان روزنامهها، با برچسب هایی که بر پشت عکس می چسباندند، کارتویزیت و مهرهای دستی، تبلیغات عکاسخانه خود را انجام میدادند
علاوه بر عکاسخانهها، برخی چاپخانهها نیز کار بر روی عکس را آگهی میدادند. مانند چاپخانه سعادت که در سال 1328ق1909/م، کار بر روی همه نوع عکس - فتوتیپ - را در روزنامه اخوت به چاپ رساند
در اصل، کاری که بر روی عکسها انجام میشد، بر قیمت آنها میافزود و درآمد حاصله را برای عکاسان افزایش میداد. چسباندن عکس بر روی مقواهای زخیم و رنگی، ارائه در قابهای بیضی و دایرهای، رتوش و قرار دادن در قاب مقوایی و آلبوم از خدماتی بود که عکاسان در رقابت با یکدیگر و برای درآمد بیشتر به مشتریان ارائه میدادند.
-3 خرید و فروش اسباب عکاسی و عکس
با شروع قرن چهاردهم هجری شمسی در ایران، همراه با دگرگونیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، اوضاع عکاسی نیز تغییر کرد. مواد و لوازم عکاسی در خارج از ایران به سرعت به سوی بهتر شدن کیفیت و سادهتر شدن نحوه کار پیش میرفت و ثمرات آن نیز کمابیش به ایران می رسید. برخی تجار هم نمایندگیهای ابزار و لوازم مختلف عکاسی را بر عهده گرفتند
در خاطرات ملیجک است که 1320 - ق1902/م - »رفتم خیابان چراغ گاز سمت دکان - باغدسر - تاجر مسیحی، رفتم آنجا چند جور اسباب خواستم از او که وارد کند؛ یک دوربین عکاسی سه گره میخواستم
عکاسی سبب شده بود تا تجارتی جدید و نو شکل بگیرد و بواسطه نو شدن ابزار این هنر، تداومی در واردات محصولات عکاسی وجود داشته باشد. شهروندان نیز به خرید دوربین های جدید راغب بودند و این موضوع از گفته سپهر در کتاب مرآت الوقایع مظفری برای خرید دوربینهای به اصطلاح »جیبی« در بحبوحه مشروطه مشهود است: »مرآه السلطان لشکرنویس جعبه عکاسی جیبی خریده و در زاویه حضرت عبدالعظیم علیه السّلام، هر زنی که رد میشد، چه روباز، چه با روبنده، عکسآن را فوراً برمیداشت
در سالهای آخر سلطنت قاجار، عکاسی به مثابه شغل و حرفه ای عادی به حساب میآمد و به موازات آن، فروش لوازم عکاسی نیز رونق بیشتری گرفت. وسایل عکاسی را در تهران علاوه بر عکاسخانهها، داروخانهها نیز میفروختند. مانند داروخانه »شروین« - خدادادی، . - 1393 اعلانی هم در پایان کتاب علم عکاسی جدید از »دالکیجیان« به این شرح میخوانیم:
»در دواخانه مسیو - گارنیک خان - انواع دوربینهای عکاسی به هر اندازه و قیمت موجود است.... سایر اسبابهای عکاسی از قبیل کووت، قید، چراغ قرمز و غیره ... حاضر است. عکس و اسبابهای جهاننما و لانترن ماژیک - Magic Lantern - و لوازم نقاشی برای عکسهای رنگی از هر قبیل یافت میشود. دواهای عکاسی مایع و خشک و دواهای عکاسی جدید ... موجود است. اسباب دیگر از هر قبیل و هر جنس که از خارجه بخواهند وارد کنند، بزودی با کمال اطمینان وارد خواهد شد
