بخشی از مقاله
چکیده
پری جایگاه مهمی در باورها و فرهنگ عامیانه ایرانی و ادب فارسی دارد. در روزگاران دور، ایزدبانوی کامجویی، باروری و زایش بوده است. در ادوار دیگر، آنچنانکه از متون پیش از اسلام برمیآید، به موجودی پلید و کارگزار اهریمن تبدیل می شود که با برخورداری از زیبایی و افسون و جادو آدمی را می فریبد. اما همیشه چهره ای زیبا و جذاب داشته است که شاید به دلیل همین ویژگیها، در شعر فارسی به عنوان بن مایه معشوق زیبارو و گاه جفاکار کارکرد می یابد و با باورهای خاص مردم در ادب عامه و بخصوص ترانه های محلی و بومی مناطق مختلف این سرزمین، پیوندی ناگسستنی مییابد. یکی از این ترانه سرایان محلی، فایز دشتی یا دشتستانی، از شاعران جنوب ایران و از نمایندگان اشعار فولکلوریک و ادبیات عوام و بومی این منطقه است که برخی او را با احساسترین شاعر عوام و مردمی خوانده اند.
با نگاهی کلی به دوبیتی های فایز، می توان حضور عاطفه و احساس لطیف و ذوق شاعرانه او را همراه با عناصر گوناگون بومی دریافت؛ به حدی که میتوان وجه غالب در شعریت کلام او را عاطفه سرشار وی در پیوند با عناصر عامیانه و اعتقادات بومی منطقه جنوب و مردم ایران دانست. می توان گفت پری، پربسامدترین واژه در اشعار اوست که در آنها بیشتر از هر چیز عشق به پری و بیان سوز هجرانش را به نمایش می گذارد . این پژوهش، به واکاوی واژه پری در ترانه های فایز و نقل برخی رویکردها و سطوح عمیق آنها می پردازد. یافته های پژوهش نشان میدهد که این موجود در بافتی اساطیری، همسو با امیال و آرزوهای مخاطبانش در شروه های محلی جنوب نمودی چشمگیر می یابد و بیانگر ابعاد درونی زیباشناسانه، عاطفی و اجتماعی مردم می شود.
مقدمه
پری، یکی از واژگان پرکاربرد در ادب فارسی کلاسیک و معاصر ایران است که موجب خلق تصاویر شاعرانه در این آثار شده است. همچنین یکی از موضوعات و موتیف های قصه های عامیانه و شعرها و ترانه های بومی است که در طیف های گوناگونی توسط مردم تفسیر شده است. از جمله شاعرانی که از این واژه در ترانه هایش استفاده فراوان می کند، فایز دشتی، از چهره های درخشان ادب مردمی ایران است که هر چند در زمره شاعران بی شناسنامه محسوب می شود ، اما، گمنامی اش نه چندان است که بر احساس لطیف و ذوق سرشار شاعرانه اش سرپوش بگذارد و نام و اشعارش را در خاطره ها، به دست فراموشی بسپارد .
دوبیتی های فایز دشتی سیاق فهلویات قدیم را دارد و پس از اشعار باباطاهر همدانی به خصوص در ادبیات و فرهنگ عامه شناخته شده است . البته تفاوت ماهوی فایز دشتی با اشعار باباطاهر این است که به جای سوز راستین و عرفانی و معنوی اشعار باباطاهر اشعارش در بر دارنده سوز هجران ، درد زمانه و بر مبنای درد روستایی است و ارزش فولکلوریکی در فرهنگ عامه دارد . فایز دشتی تقریبا در دوبیتی هایش بیشتر از هر چیز از عشق و علی الخصوص عشق به پری و بیان سوز هجرانش سخن میگوید. از این پژوهش به تحلیل این موتیف در سطوح ژرف تری از ترانه های وی میپردازد.
پیشینه تحقیق
از جمله قدیمیترین مقالات در باره فایز دشتی در مجله تماشا، شماره 123 به قلم منوچهر آتشی که در آن آتشی، شعر فایز را آینه فرهنگ بومی و تغزل نرم زمانه خود دانسته است. در 19 اسفند 1378، کنگره ای در باره فایز در بوشهر برگزار شده است که مجموعه مقالات آن به کوشش عبدالکریم مشایخی و باهمکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان بوشهر و بنیاد ایرانشناسی منتشر شده است. همچنین مقاله ای به نام اخلاق و دین در اشعار فایز دشتی از نسرین مظفری در کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، سال 1393 به چاپ رسیده است. در این مقاله، مظفری معتقد است که فایز باورها و مضامین اسلامی و دینی را بن مایه اشعار خود قرار داده است و حتی آنگاه که از محبوب خود سخن میگوید در ذکر زیبایی های او از واژه های اسلامی استعانت می گیرد.
اما بهترین پژوهش در باره زندگی و شعر فایز، تحقیقات و آثار عبدالمجید زنگویی است و بیشتر نوشته های موجود در سایت ها و مقالات از همین محقق و کتاب وی با نام ترانه های فایز است که در این پژوهش نیز از آن بهره فراوان برده شده است.
همچنین دکتر کاظم محمّدی نیز کتابی با نام ترانههای فایز دشتستانی با مقدمهای مبسوط در باره فایز نگاشته است ومقالات کنگره فایز در بوشهر در 19 اسفند 1378، که متأسفانه نگارنده به آنها دسترسی نداشته است.
در مورد پری و جلوههای آن در ادب پارسی، غیر از اشاراتی که در خلال اشعار شاعران نامی ایران به وی شده است و نوشتههایی که کمابیش در ویکی پدیا و سایتها و وبلاگها موجود است، میتوان از مقاله پری در فرهنگ و ادبیات ایران نام برد که مهران افشاری آن را درکتابی به نام» تازه به تازه، نو به نو«، ص 61-47 با مقدمه کتایون مزداپور به چاپ رسانده است و در این پژوهش از آن بهره گرفته شده است.
دیگری پری در شعر مولانا، عنوان مقالهایست که مریم حسینی در فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، زمستان 86 و بهار 1387 به چاپ رسیده است که در آن بحثی موجز در باره معنای اصلی واژه پری و سپس به بررسی کاربرد آن در شعر پارسی تا روزگار مولانا میکند و در نهایت به تحلیل آن در غزلیات شمس و مثنوی مولوی میپردازد.
مختصری درباره فایز دشتی محمدعلی دشتی متخلص به فایز و مشهور به فایز دشتی، شاعر دوبیتی سرای جنوب ایران به سال 1250 هجری قمری 1213 - ه. ش. - در کردوان روستایی در منطقه دشتی قدیم متولد گردید که امروزه یکی از روستاهای بخش کاکی در شهرستان دشتی استان بوشهر است. وی پس از هشتاد سال زندگی در سال 1330 هجری قمری 1289 - ه. ش. - در روستای گزدراز درگذشت و جسدش را پس از چند ماه امانت بنا به وصیتش به نجف منتقل نموده و در آنجا دفن کردند.
بی گمان او بعد از باباطاهر همدانی، شاعر قرن پنجم، از بزرگ ترین و معروف ترین دوبیتیسرایان ایران است. پدرش مظفر، فرزند حاج درویش، نام داشت که از روستای کردوان بود و نسل اندر نسل ریاست این روستا را عهده داربودند. همچنین سلسله نسب فایز به »فارس بن شهبان« یکی از مشایخ آل برنجه، میرسد. فایز دشتی تحصیلات خود را در زادگاهش کردوان، و سپس در بردخون که دارای حوزه علمیه بودهاست، آغاز کرد و قرآن و چند کتاب دیگر را به وسیله معلمان و مکتبداران محلی در مکتب خانهها آموخت. بعد از آن به روستای خود بازگشت و تحصیلات خود را پیش یکی از مشایخ محلی به نام »شیخ احمد عاشوری« در سطح بالاتری ادامه داد
