بخشی از مقاله
چکیده
سه گروه اصلی انگل هاي کرمی شامل نماتودها، ترماتودها و سستودها خسارات قابل توجهی به صنعت دامداري وارد میکنند. به دلیل بروز مقاومت در مقابل داروهاي ضد کرمی، استفاده از روش هاي مدیریتی و بیولوژیک در کنترل این کرم ها اهمیت زیادي دارد.
استفاده از نژاد هاي بومی مقاوم، بهبود شرایط تغذیه اي دام ها، استفاده از گیاهان ضد کرم در جیره غذایی دام ها، بهره مندي از روش هاي کنترل بیولوژیکی، مراقبت بیشتر از دام هاي جوان، مدیریت چراي دام ها در مراتع و چراگاه ها، تخریب زیستگاه و محل ازدیاد میزبان هاي واسط کرم ها، دور نگه داشتن گله ها از زیستگاه هاي میزبان هاي واسط یا نوزادان عفونت زاي کرم ها، تأمین آب آشامیدنی دام ها از طریق لوله کشی و عدم استفاده از کودهاي تازه انسانی و حیوانی در مزارع و چراگاه ها از جمله اقدامات بسیار مؤثر در کاهش خسارات ناشی از بیماري هاي انگلی کرمی در صنعت دامداري به حساب می آیند. بطور کلی هرگونه برنامه ریزي براي کاهش خسارات هر بیماري کرمی در نشخوار کنندگان یک منطقه باید متناسب با ویژگی هاي بیولوژیک کرم مورد نظر و شرایط اقلیمی آن منطقه باشد.
مقدمه
یکی از روش هاي بسیار مؤثر در افزایش فرآورده هاي دامی کنترل بیماري هاي ناشی از انگل هاي کرمی است. اگرچه آسان ترین راه براي نیل به این هدف استفاده از داروهاي ضد کرمی در گله هاي دام معرفی شده اما بروز مقاومت در مقابل این داروها موجب شده تا استفاده از روش هاي جایگزین اهمیت زیادي پیدا کند - . - Piedrafita et al., 2010; Nielson et al., 2015 کرم هاي انگلی داراي اهمیت در دامپزشکی به دو دسته اصلی کرم هاي گرد - نماتودها - و کرم هاي پهن شامل ترماتودها و سستودها - کرم هاي نواري - تقسیم می شوند. در این گفتار مهمترین اقدامات مؤثر در کاهش خسارت هاي ناشی از این کرم ها به صورت خلاصه بیان می شود.
نماتودها
دام هایی که چرا می کنند به طور معمول به نماتودها آلوده می شوند و این آلودگی ها ممکن است تا ده درصد بازده دامداري را کاهش دهند. باید توجه داشت که دام هاي جوان در مقابل این کرم ها حساسیت بیشتري دارند و باید بیشتر مورد مراقبت قرار گیرند
خسارات ناشی از نماتودهاي گوارشی را می توان از طریق استفاده از نژاد هاي بومی، استفاده از مکمل هاي غذایی، استفاده از گیاهان ضد کرم در جیره غذایی، کنترل بیولوژیکی و مدیریت چراي دام ها در مراتع و چراگاه ها به مقدار قابل توجهی کاهش داد. بعضی از نژادها بومی داراي ژن هاي مقاومت در مقابل انگل هاي خاص هستند، مثلا گوسفند نژاد ساردا - - Sarda در مقابل همونکوس کونتورتوس مقاوم است
توصیه می شود در منطقه اي که یک انگل کرمی معضل جدي به حساب می آید، نژادهاي مختلف گوسفند یا گاو در آن منطقه از نظر میزان مقاومت در برابر آن انگل با هم مقایسه و مقاومترین آنها براي پرورش انتخاب شوند. از آنجا که آلودگی به نماتودهاي گوارشی موجب کاهش اشتها، سوء جذب و سوء هاضمه در دام ها می شود، می توان با استفاده از مکمل هاي غذایی عوارض آلودگی به این کرم ها را کاهش داد. به عنوان نمونه افزودن مس و سلنیوم به جیره غذایی گوسفند و بز عوارض آلودگی به همونکوس کنتورتوس را کاهش می دهد
بعضی از گیاهان، بویژه گیاهان تانن دار اثرات ضد کرمی دارند، لذا افزودن این گیاهان به جیره غذایی موجب کاهش اثرات منفی ناشی از آلودگی هاي کرمی بر سلامت دام ها می شود - . - Constable et al., 2017 مثلا مشخص شده که کاسنی دشتی اثر ضد استرتاژیا - Kidane et al., 2010 - و اسپرس اثر ضد همونکوس - Gaudin et al., 2016 - دارد. یکی از روش هاي کنترل بیولوژیکی نماتودهاي انگلی استفاده از قارچ نماتود خوار در غداي دام ها است. اسپور این قارچ در مدفوع دام ها زنده می ماند و لاروهاي عفونت زاي نماتودها را شکار می کند
مدیریت چراي دام ها در مراتع و چراگاه ها تأثیر زیادي در کاهش میزان آلودگی آن ها به نماتودها دارد. مثلا در چراگاه هاي پاك یا داراي آلودگی کم، باید ابتدا گوساله ها و بره ها و سپس دام هاي بالغ چرا کنند اما در چراگاه ها و مراتع آلوده باید ابتدا دام هاي بالغ و سپس بره ها و گوساله ها چرانیده شوند
به دلیل اختصاصیت میزبانی نسبی نماتودهاي گوارشی نشخوار کنندگان، چراي مخلوط یا متناوب گونه هاي مختلف نشخوارکنندگان احتمال آلودگی دام ها را کاهش می دهد زیرا هرگونه میزبانی با خوردن انگل هاي مربوط به گونه میزبانی دیگر احتمال آلودگی آن را کاهش می دهد. با توجه به اختصاصیت میزبانی نماتودها، اگر نشخوارکنندگان و تک سمی ها با هم یا به صورت متناوب در یک چراگاه چرا کنند احتمال آلودگی آنها خیلی کم می شود
براي کاهش آلودگی دام ها به کرم ریوي دیکتیوکولوس ضمن جلوگیري از چراي دام ها در چراگاه هاي پست، باید آب آشامیدنی بهداشتی در اختیار حیوانات قرار گیرد واز چراي همزمان دام هاي جوان و مسن جلوگیري شود. انباشتن مدفوع قبل از انتقال آن به مزارع و جلوگیري از چراي بره ها و بزغاله ها در چراگاه هایی که سال قبل دام هاي بالغ در آنها چرا کرده اند نیز در کاهش آلودگی مؤثرند. جهت جلوگیري از آلودگی دام ها به دیگر نماتودهاي ریوي - مولریوس و پروتواسترونژیلوس - باید از چراي دام ها در هنگام صبح و عصر و نیز درزمان بارندگی جلوگیري شود زیرا در این اوقات حلزون هاي میزبان واسط این کرم ها از گیاهان بالا رفته و توسط دام هاي چراکننده خورده می شوندٍ
ترماتودها
بیماري هاي ناشی از ترماتودها با توجه به خسارات قابل توجهی که به صنعت دامداري وارد می کنند از اهمیت زیادي برخوردارند.
در این گفتار به مهمترین روش هاي مؤثر در کاهش خسارات ناشی از ترماتودهایی که آلودگی نشخوارکنندگان به آنها اهمیت بیشتري دارد اشاره می شود. فاسیولوزیس یکی از مهمترین بیماري هاي انگلی به شمار می آید که از طریق کاهش جمعیت حلزون هاي میزبان واسط، مدیریت چراي دام ها در مراتع و چراگاه ها و درمان استراتژیک دام ها در مناطق آلوده می توان خسارات ناشی از آن را به حداقل رساند. مبارزه شیمیایی با حلزون ها غالبا مؤثر و عملی نیست
لذا باید با انجام زهکشی در مناطق آلوده و از بین بردن زیستگاه حلزون ها، نسبت به کاهش جمعیت آن ها اقدام کرد . - Urquhart et al., 1996 - بهترین روش براي کنترل بیماري فاسیولوزیس دور نگه داشتن گله دام ها از مناطقی است که به حلزون هاي میزبان واسط انگل آلوده اند. لذا باید با فنس کشی در اطراف زیستگاه حلزون ها و یا جلوگیري از چراي دام ها در مناطق آلوده به حلزون از آلودگی دام ها جلوگیري کرد
استفاده از داروهاي ضد کرمی براي پیشگیري از وقوع فاسیولوزیس صرفا در مناطقی که که بیماري موجب مرگ و میر و یا کاهش قابل توجه در تولیدات دامی می شود توصیه می شود زیرا گزارش هاي متعددي نشان می دهد در مقابل تریکلابندازول که مؤثرترین داروي ضد فاسیولا به حساب می آید مقاومت ایجاد شده است
به دلیل مقاومت زیاد تخم هاي دیکروسلیوم دندریتیکوم، فراوانی میزبان هاي واسط انگل - حلزون هاي خاکزي و مورچه ها - و نیز تنوع و فراوانی میزبان هاي مخزن، کنترل بیماري دیکروسلیازیس آسان نیست اما انجام اقداماتاتی مثل جلوگیري از چراي دام ها در اوایل صبح یا غروب آفتاب، جلوگیري از چراي دام ها در اطراف جنگل ها - محل عبور و مرور میزبان هاي مخزن - ، قرار دادن بوته گیاهان و شاخه درختان بر روي لانه مورچه ها و انجام درمان استراتژیک با توجه به شرایط اپیدمیولویک بیماري در منطقه در کاهش خسارات این بیماري تأثیر قابل توجهی دارد
همه دام هایی که در مجاورت آب هاي دائمی یا سرزمین هاي واقع در مسیر سیلاب چرا می کنند، مخصوصا درسال اول زندگی در معرض ابتلاء به بیماري پارامفیستومیازیس هستند. جلوگیري از چراي دام ها در مناطق پست - زیستگاه حلزون هاي میزبان واسط - ، انجام زهکشی در مناطق پست و کم ارتفاع، تأمین آب آشامیدنی دام ها از طریق لوله کشی و انجام درمان استراتژیک به منظور پیشگیري از وقوع بیماري، خسارات ناشی از این بیماري را به حداقل می رساند
اپیدمیولوژي شیستوزومیازیس کاملا وابسته به آب است. مناطقی که در آنها توده هایی از آب هاي راکد یا داراي حرکت آرام وجود دارد، بهترین محل براي زندگی و ازدیاد حلزون هاي میز بان واسط هستند. حیواناتی که وادار به رد شدن از آب می شوند بیشتر در معرض آلودگی قرار دارند
جلوگیري از راهیابی فاضلاب هاي انسانی و دامی به محل هاي زندگی حلزون ها، عدم استفاده از کودهاي تازه انسانی و حیوانی در مزارع و چراگاه ها، انجام زهکشی در مناطقی که زیستگاه حلزون زیاد است، فنس کشی در اطراف آب هاي آلوده به حلزون، تآمین آب آشامیدنی دام ها از طریق لوله کشی، جلوگیري از تماس پوست دام ها با آبهاي مشکوك و چرانیدن دام ها در مناطق مرتفع از جمله راه هاي کاهش احتمال آلودگی دام ها به به بیماري شیستوزومیازیس هستند.
کرم هاي نواري - سستودها -
مرحله بالغ خانواده آنوپلوسفالیده و مرحله نوزادي خانواده تنئیده در نشخوارکنندگان داراي اهمیت هستند. در مناطقی که آلودگی زیاد است، باید از چراي دام هاي جوان در مراتعی که سال هاي قبل چراگاه دام بوده اند جلوگیري شود. همچنین براي جلوگیري از آلوده شدن جرب هاي خاکزي - میزبان هاي واسط خانواده آنوپلوسفالیده - به تخم کرم هاي بالغ، دام ها باید قبل از ورود به چراگاه تحت درمان دارویی قرارگیرند.
خسارات مرحله نوزادي خانواده تنئیده شامل کیست هیداتید، سنوروس سربرالیس و سیستی سرکوس تنیوکولیس - مخصوصا در مرحله مهاجرت کبدي - در نشخوارکنندگان بویژه دردامداري هاي سنتی و عشایري قابل توجه است. براي به حداقل رساندن این خسارات باید از چراي دام ها در مراتع و چراگاه هاي آلوده به مدفوع سگ هاي ولگرد جلوگیري شود. ممانعت از ذبح غیر مجاز دام، جلوگیري از تغذیه سگ هاي گله با امعاء و احشاي آلوده دام ها، تأمین آب آشامیدنی بهداشتی - عاري از آلودگی به تخم تنیاها - براي دام ها و خوراندن داروي ضد سستود به سگ هاي گله از دیگر اقدامات قابل انجام در این زمینه است.
نتیجه گیري کلی
اگر چه آسان ترین راه مقابله با انگل هاي کرمی استفاده از داروهاي ضد کرمی معرفی شده اما بروز مقاومت در مقابل این داروها موجب شده تا اعمال روش هاي مدیریتی و بیولوژیک براي کنترل این کرم ها اهمیت روز افزونی پیدا کند. براي کنترل و مهار هر بیماري کرمی در نشخوار کنندگان یک منطقه باید از روش هاي متناسب با ویژگی هاي بیولوژیکی عامل آن بیماري و نیز شرایط آب و هوایی آن منطقه استفاده کرد. بیولوژي انگل شامل چرخه زندگی، نحوه زاد و ولد و قدرت تکثیر، انواع و میزان مواد دفعی و ترشحی توسط انگل، میزبان هاي اصلی، واسط و مخزن، میزان مقاومت انگل در برابر شرایط نامساعد محیطی و میزان حساسیت یا مقاومت انگل در برابر داروهاي ضد کرمی می باشد. شرایط اقلیمی شامل منحنی تغییرات دمایی در طول سال، میزان و زمان بارش هاي سالانه، میزان رطوبت در فصول مختلف سال، نوع خاك و زمان و چگونگی وزش بادهاي محلی می باشد.
