بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با کاهش وابستگی شهرها به بهره گیری از منابع طبیعی و فیزیکی و از سوی دیگر افزایش تمایلشان برای تبادل اطلاعات و صنایع خلاق، شهرها در پی افزایش مزیت های رقابتی خود و تبدیل شدن به مقصدی برای سرمایه گذاران و گردشگران، افراد و صنایع خلاق می باشند، به عبارتی دیگر این گونه شهرها باید به درک کاملی از ماهیت منابع دانش محلی خود دست یافته و بر خصوصیات ویژه محیطی خود مبتنی بر فعالیت دانش بنیان متمرکز شوند. دانش محلی متأثر از عوامل بی شماری نظیر هویت فضاهای شهری و نشان دار بودن فضاها و ... می باشد، که در برند کردن شهر در ذهن ساکنین و گردشگران تاثیرگذار است.
این مقاله سعی بر آن دارد با تحلیلی همه جانبه بر نشانه های شهری که نمودی کالبدی از ویژگی های برجسته محیطی هستند به بررسی نقش و میزان تأثیرگذاری آن ها بر افراد به زمینه های فرهنگی و منحصر به فرد زمینه دست یافته تا با کاربست آن در راستای برند کردن محیط گامی برداشته شود. نتایج حاصل از مطالعه منتج به چارچوب نظری منسجمی از تأثیر متقابل نشانه شناسی بر شکل گیری شهر دانش محور دارد. در واقع با توجه به نشانه شناسی اکولوژیک، شهری، اجتماعی و بصری در طراحی شهری می توان به طراحی شهری دانش بنیان بر اساس رویکرد نشانه شناسی دست یافت و براساس شاخص های کیفی و کمی آن ارتقاء کیفیت زندگی که یکی از اهداف اساسی شهرهای دانش بنیان است حاصل گردد.
-1 مقدمه
انسان موجودی اجتماعی است و این اجتماعی بودن در پیوند و ارتباط با دیگران معنا می یابد و شهر و فضای شهری به طور خاص ظرف مکان این تعاملاتند. بنابراین براساس زمینه شهرها می توان به فرهنگ و اصول حاکم بر شهرها پی برد. همان طور که شهرهای دانش بنیان تاکید بر اصول حاکم بر زمینه و فرهنگ دارند و نشانه که فرهنگ در آن شکل می گیرد و فرهنگ که نشانه را بنا می سازد و برعکس، هر قدر که فرهنگ بهره گیری از نشانه ها در مردم بیشتر جا افتاده باشد، انتقال مفاهیم و برقراری ارتباط در بین مردم سهل تر انجام می شود و محیط از کیفیت زندگی بالایی برخوردار می شود.
در این مقاله سعی شده با بررسی مبانی نظری شهرهای دانش بنیان و عوامل مؤثر بر نشانه شناسی و استخراج شاخص ها و معیارهای مرتبط با آن، مدل مفهومی ارائه گردد که اساس کار طراحان و برنامه ریزان شهری برای پژوه های دانش محور براساس علم نشانه ها باشد. در تحقیق حاضر، بحث نظری در خصوص شهر دانش بنیان را واشکافی نموده و مؤلفه های کلیدی آن را استخراج می نماید. مهم ترین هدفی که این مقاله در جهت نیل به آن می باشد، شناسایی اصول و معیارهای طراحی شهری براساس علم نشانه شناسی بر مبنای شهر دانش بنیان است.
-2 روش تحقیق
روش های تحقیق به عنوان هدایتگر جستجوهای علمی در جهت دستیابی به حقیقت به شکل های مختلف دسته بندی می شوند، مانند اهداف تحقیق و نحوه گردآوری داده ها. هر کدام از این دسته بندی ها در برگیرنده روش های مختلفی هستند که کاربردها، مزایا و معایب خاص خود را دارند. محقق باید بداند که اعتبار دستاوردهای تحقیق به شدت تحت تأثیر اعتبار روشی است که برای تحقیق خود برگزیده است. - خاکی، 1390، - 193 تحقیقات علمی براساس سه مبنا یعنی هدف، روش و کاربرد تقسیم بندی می شوند.
تحقیقات علمی براساس هدف را میتوان به چهار گروه بنیادی، کاربردی، توسعه ای و عملی تقسیم کرد. براساس ماهیت و روش نیز، تحقیقات علمی را میتوان به پنج گروه تقسیم بندی کرد که عبارتند از :تحقیقات تاریخی؛ توصیفی؛ همبستگی؛ علی؛ تجربی - براتی و دیگران، 1392، - 21 روش تحقیق در این پایانامه از نظر هدف، بنیادی و کاربردی میباشد. از نظر ماهیت و روش نیز، از نوع تحقیق توصیفی است.
در تحقیق توصیفی محقق به دنبال چیستی و چگونه بودن موضوع است. به عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی می کند و به توصیف وضعیت فعلی آن می پردازد و ویژگی ها، صفات، ماهیت، فرآیندها و روند آن را مطالعه و در صورت لزوم بین متغیرها را بررسی می نماید. تحقیقات توصیفی از نظر شیوه نگرش و پرداختن به مسئله تحقیق به دو دسته تحقیقات توصیفی محض و تحقیقات توصیفی- تحلیلی تقسیم می شوند. از آنجایی که تحقیق مورد نظر به تشریح و تبیین چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله می پردازد، از نوع تحقیقات توصیفی - تحلیلی می باشد. - حافظ نیا، 1393، - 71-69
-3 پیشینه تحقیق
زبان شناس سوئیسی فردینان دوسوسور و فیلسوف آمریکایی چارلز سندرس پیرس با مدت زمان کمی از یکدیگر به بررسی ساختار نشانه پرداختند و در واقع می توان آن دو را از بنیان گذاران نشانه شناسی دانست. نشانه شناسی دانشی است با پیشینه ای بسیار کهن و در تقریراتی که در تاریخ این علم وجود دارد، می توان رد قلم بسیاری از چهره های شاخص تاریخ فلسفه و اندیشه، از افلاطون و ارسطو گرفته تا سن آگوستین و ویلیام اوکام را یافت.
در واقع می توان نشانه ها را در طول تاریخ و در میان ملت های مختلف و با رویکرد های نظری گوناگون موضوعی برای تامل دید. ولی با این وجود، این دانش در ابتدای قرن بیستم با تحولی بنیادی روبرو شد، به نحوی که می توان آن را دانشی کاملا نوین قلمداد نمود؛ زیرا هم به لحاظ رویکردها و هم به لحاظ حجم دستاوردها، نشانگر بابی مستقل در اندیشه است. این تحول، مدیون اندیشه نافذ دو اندیشمند به نام های »فردیناند دو سوسور« و »چارلز سندرس پیرس« است.
تقریبا در هر کتابی که پیرامون نشانه شناسی نوشته شده این قسمت از کتاب دوره »زبان شناسی عمومی« آمده است که: "زبان، دستگاهی است از نشانه ها که بیانگر افکارند و از این رو با خط، الفبای کر و لال ها، آیین های نمادین، شیوه های ادای ادب و احترام، علایم نظامی و غیره سنجش پذیر است. هرچند فقط زبان مهم ترین این دستگاه هاست به این ترتیب می توان دانشی را در نظر گرفت که به بررسی نقش نشانه ها در زندگی جامعه می پردازد". - سوسور، 23 :1378 و - 24
تفاوت بین سوسور و پیرس از نگرش دوگانی سوسور و سه گانی پیرس آغاز می شود. دو رکن نشانه از دیدگاه سوسور عبارت است از؛ دال و مدلول. در دیدگاه سوسور هم دال و هم مدلول جنبه روانشناختی دارند و هیچ یک جنبه مادی ندارند. دال به زعم سوسور یک تصویر صوتی است و مدلول عبارت است از مفهومی که دال به آن دلالت می کند و در آن ارجاع به مصداقی مادی مطرح نیست، بلکه ارجاع به مفهومی ذهنی است. - سوسور، - 96 :1378 چالز سندرس پیرس یک الگوی سه گانه برای روابط درونی نشانه ارائه داد.
ارکان سه گانه ای که وی برای نشانه مطرح می کند عبارت است از: -1 نمود - یا خود نشانه - -2 تعبیر - تفسیر - و -3 مصداق - یا مرجع دلالت یا موضوع - نمود عبارت است از "صورتی که نشانه به خود می گیرد" تعبیر عبارت است از معنا و مفهومی که می توان از نشانه دریافت و در واقع حاصل واقعی دلالت است. موضوع یا شیء- مصداق- می باشد که به بیانی ساده می توان گفت که شیء آن چیزی است که بازنمون به جای آن قرار گرفته است و به عبارتی تفسیر بازنمون با آن برابر فرض می شود. - پیرس، - 1958
حسنی و دیگران در مقاله خود با عنوان » تحلیل گونه شناسانه عوامل موثر بر خوانایی نشانه های شهری ، مطالعه موردی: خیابان ولیعصر - ع - تهران محدوده میدان ونک تا میدان تجریش« پس از ارائه یک دسته بندی از نشانه های شهری به طور عام، درصدد پاسخگویی به این سوال است که اولا کدام گونه از نشانه ها در خوانایی معابر ساختاری شهری نقش پررنگ تری ایفا می کنند؛ و ثانیا سه مؤلفه کالبدی-بصری، عملکردی و معنایی نشانه ها هر یک چه نقشی دربه یادسپاری آنها دارند .
بدین منظور در این پژوهش کیفی پس از مرور ادبیات موضوع و جمع بندی آن و تدوین یک چارچوب مفهومی از انواع نشانه های شهری؛ در گام اول به شناسایی نشانه های شهری - در یکی از معابر ساختاری شهر تهران - با استفاده از تحلیل نقشه های ذهنی، و در گام دوم به استخراج و تحلیل مؤلفه هایی که سبب شاخص شدن عناصر فوق شده اند، پرداخته شد.
- حسنی و دیگران، 1395، - 73 سرور و همکاران در مقاله خود با عنوان » بررسی تاثیر نمادها و نشانه های شهری در توسعه گردشگری،مطالعه موردی: شهر تبریز« به این نتیجه رسیدند که: استفاده از نشانه شهری به عنوان وسیله ای جهت انتقال معنی در کلیه عصرها و فرهنگ ها متداول بوده است و در واقع، تداعی کننده خاطره ای مشترک برای مردم شهر بوده؛ خاطره ای که با بازدید از آن، گاه به شکلی ماندگار به گردشگر ناآشنا با شهر نیز منتقل می شود. بهکارگیری مناسب و طراحی متناسب المان ها چه بسا در رشد خلاقیت ذهنی و فکری همه ی اقشار جوامع مؤثر می باشد.
در این راستا در طراحی المان مشخصه هایی مانند ایجاد خاطره انگیزی، خوانایی و قابل درک بودن المان ها، رعایت مقیاس متناسب با ابعاد فیزیکی و روانی، ایجاد انگیزش و حس کنجکاوی و ایمنی باید مدنظر قرار گیرد تا بتواند به اهداف ذکر شده دست یابد. نمادها همیشه یادآور هویت شهرهاست و در شهرها به خوبی دیده می شود و پیدا کردن آن ها اغلب آسان است .
این آثار گاه در طول تاریخ و به مرور زمان به نماد تبدیل می شوند مانند یک بنای قدیمی یا مکان کشته شدگان در یک حادثه و یا گاهی طراحان و مسئولان شهری تصمیم به ایجاد یک نماد مدرن و آثار بی بدیلی در شهر می گیرند و این جا است که ویژگی هایی که گفته شد و همچنین ارزش های ساکنان شهر اهمیت پیدا می کند. - سرور و همکاران، 1393، - 118 لینچ در کتاب »سیمای شهر« در خصوص نشانه های شهری و نقش آن ها در افزایش خوانایی شهرها و حس تعلق ساکنین نظریات گوناگونی ارائه شده است.
لینچ خوانایی را کیفیتی میداند که سبب ایجاد تصویری روشن در ذهن ناظر می شود. وی نشان داد سیمای شهر در ذهن ناظر با پنج عنصر راه، لبه، گره، محله و نشانه تصویر می شود. - لینچ، - 12 :1387 متمایز بودن از نظر لینچ موثر ترین عامل در بوجود آمدن نشانه است. وی دو ویژگی اصلی برای این مشخصه معرفی کرده است: منحصر به فرد بودن و برجستگی. منحصر به فردی یا تقابل شدید با محیط، نشانه را از نظر بصری در محیط خود برجسته می سازد. مثال هایی از منحصر به فردی در محیط فیزیکی، شامل تمایز یک ساختمان از محیط بلافصل خود به دلیل تفاوت در اندازه، شکل، موقعیت، قدمت و یا حتی پاکیزگی آن است. - لینچ، - 144 :1387
پور جعفر و همکاران در سال 1390 در مقاله خود با عنوان » درآمدی بر گونه شناسی کالبدی نشانه های شهری در نقشه های ادراکی شهروندان مطالعه موردی: شهر یزد «هدف از این پژوهش، مشخص ساختن ویژگی های نشانه های شهری در شهرهای تاریخی است که در نقشه های ادراکی شهروندان و نیز در اذهان مردم به منظور خوانایی بافت شهری، اهمیت فراوانی دارند، از این طریق می توان اهمیت این نشانه ها را با وضوح بیشتری برای طراحان بیان کرد . در پژوهش حاضر کوشش شده است که با روش توصیفی تحلیلی و بر اساس شاخص های کالبدی و عملکردی مختلف به شناسایی و ارزیابی انواع نشانه های شهری، که ساکنان شهر یزد از آنها در شکل دهی به نقش ههای ادراکی شان استفاده می کنند، پرداخته شود .
