بخشی از مقاله
چکیده:
حلم از برترین صفات اخلاقی است و در روایات برای آن ویژگیهایی مانند: خصلت ممتاز، کامل کننده عقل و حجاب از آفات یاد شده است. این مقاله به دنبال مفهوم دقیق واژه ی حلم است و اینکه آیا ترجمه آن به بردباری درست است؟
حلم در لغت به معنی فرونشاندن هیجان خشم است و از آنجا که این حالت از عقل و خرد ناشی می شود، گاهی حلم به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته استدر. دوره جاهلی، واژه حِلم متضاد با جهل و حلیم مقابل جاهل بوده است. البته جهل پیش از اسلام متضاد با عقل بوده است نه علم. تفسیر حلم در حدیث به فروبردن خشم و تسلط بر خویشتن و ذکر مصادیقی مثل استقامت و سکوت برای آن همسو با معنای لغوی آن است. خداوند حلیم خوانده شده است چون در عقوبت ستمکاران عجله نمیکند و به آنها مهلت می دهد. بارزترین مصداق حلم، کظم غیظ است.
از اموری که حلم با آن همنشین آمده است، علم است و بر تلازم و پیوند آن دو تأکید شده است. این امر برخاسته از ویژگیهای حلم و پیوندی است که با عقل دارد و در سایه آن صفات حیوانی مهار می گردد. از این رو »سفاهت« را متضاد حلم برشمرده اند. واژگان جانشین چندی مانند صبر و رفق نیز برای حلم گمان می رود اما حلم با آنها تفاوتهایی دارد که در مقاله به آن پرداخته شده است. در پایان به نظر می رسد که گرچه با یک معادل نتوان ابعاد مفهوم حلم را بیان کرد ولی خویشتن داری می تواند معادل مناسبی برای آن باشد.
مقدمه:
هدف تمامی ادیان و پیامبران الهی و ائمه معصومین علیهم السلام تربیت آدمی و دعوت به فضائل اخلاقی میباشد. و در دین اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین خدا، مکارم اخلاق، و خویهای پسندیده از جایگاه ویژهای برخوردارند چنانکه اخلاق یکی از غایات مهم بعثت است که پیامبر اکرم - صلی االله علیه و آله - آن را بیان فرموده است: - انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق - - مجلسی ج16 ص - 210 ، چنانکه خداوند در قرآن کریم با عبارت - خلق عظیم - - قلم آیه - 4 ، پیامبر اکرم - ص - را به عنوان الگوی اخلاقی به انسانها معرفی میکند دین اسلام به تعبیری دین اخلاق و تربیت است.
قرآن مجید به عنوان یگانه سند جاودانه الهی، همواره پیروان خود را به کسب ارزشهای اخلاقی و خویهای پسندیده دعوت می کند و سجایای اخلاقی، پیوسته مورد سفارش قرآن و معصومین - ع - میباشد. رفتار و گفتار پیامبر - ص - و ائمهی معصومین - ع - الگوهایی روشن و جاویدان از اخلاق اسلامی است. و آنان معلمان الهی انسان در جهت شناساندن مکارم اخلاق به او تا قیام قیامت میباشند. سیره و منش ایشان حاوی تعالیمی مهم و درسهای آموزنده و انسان ساز است و به هر نسبت که افراد علاقمند و باایمان، متأسی به این سیره و خلق عظیم باشند به همان نسبت از سعادت واقعی و کمال راستین برخوردار می گردند و به مکارم اخلاق و سجایای انسانی متخلق میشوند.
یکی از برترین سجایای اخلاقی که در سیره اخلاقی معصومین علیهم السلام به چشم می خورد ، حلم وبردباری ایشان می باشد . ائمه معصومین علیهم السلام از این نظر سرآمد بشریت بودند .آن بزرگواران در رفتار خود با مردم ، نرمخو ،ملایم و گشادهرو بودند .و در برابر تندیها و ناملایمات روزگار و بینزاکتی مردم اعم از دشمنان عنود ودوستان جاهل تحمّل داشتند. نرمش عظیم و تحمّل ایشان موجب می گشت که بسیاری از گمراهان به راه راست هدایت شوند چنانکه قرآن کریم موفقیّت پیامبر اسلام - ص - را بر این اصل مبتنی میداند و میفرماید :
- 159 آل عمران - به - برکت - رحمت الهی ،در برابر آنان - مردم - نرم - و مهربان - شدی و اگر خشن و سنگدل بودی ،از اطراف تو پراکنده میشدند.
در زیارت جامعه که سند شناخت و معرفت أهل بیت علیهم السلام می باشد ، از ایشان به عنوان منتهای بردباری یاد شده است - ومنتهی الحلم - چنانکه اگر نگاهی به سیره اخلاقی ایشان بکنیم این خصیصه والا در رأس خلقیّات ایشان می باشد.
در واژه شناسی چندین کار لازم است :
.1شناخت فرهنگ زبان مورد نظر .
.2شناخت افق تاریخی خاص متن مورد نظر، در دوره تاریخی آن .
.3توجه به کاربردهای واژه در موارد معنای حقیقی یا مجازی، با توجه به قرار گرفتن آن در ساختار متن .
.4توجه به تحولات زبان و تغییرمعنایی واژهها یا حتی عناصر فرهنگی مربوط به آن، بخصوص در جهان رو به دگرگونی امروز، و تحولات اجتماعی - فرهنگی سریع در کل جهان .
.5 مراجعه به متن های همزمان، یا کمی قبل و بعد از متن مورد نظر .
.6اگر قرار باشد استمرار کار برد یک واژه یا اصطلاح در زبانی پیگیری شود، باید متون پس از آن نیز مطالعه و بررسی گردد. از این رو شعر شاعران دورههای صدر اسلام، دوره اموی و دوره عباسی در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است تا معنای واژه را در عصرهای بعدی نشان بدهیم
.1 حلم در کلام اهل لغت:
واژه حلم به معنی فرونشاندن هیجان خشم است. لغت شناس معروف قرآن، - راغب - در مفردات می نویسد: - الحلم ضبط النفس عن هیجان الغضب؛ حلم کنترل کننده نفس از طغیان خشم است - . سپس می گوید: از آنجا که این حالت از عقل و خرد ناشی می شود، گاهی حلم به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته است
بر همین اساس امیرمومنان علی علیهالسلام می فرماید: »العقل خلیل المرء، والحلم وزیره؛ عقل دوست صمیمی انسان است و حلم وزیر عقل می باشد - «ابن شعبه حرانی،ص - 203 و نیز می فرماید: - الحلم نور جوهره العقل؛ حلم نوری است که حقیقت آن عقل و خرد است -
مصطفوی در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن الکریم علاوه بر قیودی که راغب می آورد، می نویسد:
حالت طمانینه ایجاد شدن در شخص و صبر در برابر آنچه که با طبع انسان سازگار نیست.چون این سکون و آرامش در خواب وجود دارد به آنچه در خواب دیده می شود نیز حلم اطلاق می شود و حلم به معنای بلوغ عبارت است از حالتی که از اضطراب و هیجان زمان طفولیت خلاص می شود
- حلیم - از اسماء حسنی و صیغه مبالغه است و معنی آن درباره خدا چنانکه طبرسی ذیل آیه 225 بقره گوید: مهلت دهنده است وَ اللﱠهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ: خدا چاره ساز و مهلت دهنده است، به گناهکاران مهلت میدهد و در عذاب آنها عجله نمیکند. ناگفته نماند مهلت دادن یکنوع بردباری است. پس خدا حلیم است یعنی در عقوبت عجله و در هر نادانی بنده، غضب نمیکند
حلیم مجموعا 15 بار در قرآن شریف استعمال شده، 11 بار در باره خداوند و چهار بار در باره ابراهیم، اسمعیل، و شعیب.
علامه طباطبایی در المیزان ، طبرسی در مجمع البیان ، تفسیر نمونه و ... حلیم بودن خدا اینگونه معنا شده است: خدای سبحان حلیم است، یعنی در مؤاخذه و عقوبت جفاکاران و ستمکاران عجله نمی کند به آنها مهلت می دهد با اینکه توانایی و قدرت بر مواخذه دارد
