بخشی از مقاله
چکیده:
برخی از محققان بیان می کنند که دو سوم از گونه های گیاهی جهان دارای ارزش دارویی هستند. به طور خاص، بسیاری از گیاهان دارویی، پتانسیل آنتی اکسیدانی بالایی دارند. آنتی اکسیدانها، استرسهای اکسیداتیو را در سلولها کاهش می دهند و بنابراین در درمان بسیاری از بیماری های انسان از جمله سرطان، بیماری های قلبی عروقی و بیماری های التهابی مفید هستند.
این مقاله، پتانسیل آنتی اکسیدانی عصاره های حاصل از ساقه ها، ریشه ها، پوست، برگ ها، میوه ها و دانه های چند گونه مهم دارویی را بررسی می کند. هرچند تاکنون بیشتر از آنتی اکسیدانهای مصنوعی نظیر BHT و BHA به عنوان افزودنی در مواد غذایی استفاده می شوند ولی مطالعات اخیر نشان میدهند که بسیاری از گونه های گیاهی دارای پتانسیلهای آنتی اکسیدانی مناسب و قابل توجهی بوده و میتوانند بعنوان یک جایگزین طبیعی مناسب برای این آنتی اکسیدانهای سنتزی مطرح باشند.
معرفی:
اثرات نامطلوب استرس اکسیداتیو بر سلامت انسان، یک مساله جدی است. سازمان بهداشت جهانی - WHO - تخمین زده است که %80 ساکنان زمین برای مراقبت های بهداشتی اولیه مورد نیاز، بر طب سنتی تکیه می کنند و بسیاری از این درمان ها شامل استفاده از عصاره های گیاهی و ترکیبات فعال آنهاست . - Winston, 1999 - هنگام استرس، بدن ما، گونه های فعال اکسیژن - ROS - زیادی را تولید می کند - به عنوان مثال، رادیکال های آنیون پراکسید، رادیکال های هیدروکسیل و هیدروژن پراکسید - این رادیکال ها باید با استفاده از آنتی اکسیدانهای آنزیمی - نظیر: سوپراکسید دیسموتاز - SOD - ، گلوتاتیون پراکسیداز و کاتالاز - و یا آنتی اکسیدان های غیر آنزیمی - نظیر: آسکوربیک اسید، آلفا توکوفرول، گلوتاتیون، کاروتنوئیدها و فلاوونوئیدها - جذب شده و تعادل به وجود آید.
عدم برقراری این تعادل در بدن انسان سبب آسیبهای سلولی و بروز برخی بیماریها نظیر بیماریهای قلبی-عروقی و سرطانها - Gerber et al ., 2002 - ، بیماریهای عصبی و آلزایمر - Di Matteo and Esposito, 2003 - و بیماریهای التهابی Sreejayan - and Rao, 1996 - میشود. راه حل رفع این مشکل استفاده از مواد غذایی حاوی ترکیبات آنتی اکسیدانی نظیر منابع طبیعی گیاهی است - Knekt et .al., 1996 - با توجه به اثبات اثرات نامطلوب مصرف آنتی اکسیدانهای مصنوعی نظیر BHA و BHT بر سلامت انسان - Grice, 1988. Wichi, 1986 - ، امروزه علاقه به استفاده از منابع حاوی آنتی اکسیدان های طبیعی به ویژه گیاهان دارویی افزایش یافته است . - Ali et al ., 2008 - در ادامه به برخی از این منابع طبیعی اشاره خواهد شد.
گیاه کندر رومی:
گیاه کندر رومی یا مصطلکی - Pistacia lentiscus - ارزش دارویی زیادی دارد. فعالیت ضد رادیکالی عصاره استحصالی از برگ این گیاه در حلال هایی مثل اتانول، اتیل استات آبی، هگزان، هگزان آبی، کلروفرم و کلروفرم آبی، با استفاده از روش DPPH، مورد مطالعه قرار گرفت - Atmani et al.,2009 - و مشخص شد که به جز عصاره کلروفرمی، همه عصاره های استحصال دارای فعالیت آنتی رادیکالی بالایی - %90 - میباشند.
گیاه شمعدانی خونی:
این گیاه - Geranium sanguineum L - ، فعالیت آنتی اکسیدانی و ضد ویروسی قابل توجهی دارد . - Serkedjieva and Manolova, 1992 - ترکیبات پلی فنلی این گونه های گیاهی شامل تانن - %11/02 - ، فلاوونوئیدها - %14 - ، کاتچین و پروآنتوسیانیدینها - 2/1mg/kg - میباشد - Ivancheva et al., 1992 - عصاره ریشه این گیاه، ظرفیت آنتی اکسیدانی قوی را - - IC50= 13/86 0/84 g/ml در روش DPPH، به نمایش گذاشته است
مریم نخودی:
این گیاه - Teucrium polium L - ، یک گونه گل وحشی متعلق به خانوادهی Lamiaceae است که تعداد زیادی از گونه های آن فعالیت آنتی اکسیدانی قابل توجهی دارند . - Del Bano et al., 2003 - شریفی فر و همکاران - 2009 - ، عصاره این گیاه را با حلالهایی نظیر پترولیوم اتر، کلروفرم، متانول و آب، استخراج کرده و با استفاده از آزمون DPPH خاصیت آنتی اکسیدانی این گیاه را نشان دادند.
گیاه بادرشبی:
گیاه بادرشبی یا بادرشبو - Dracocephalum moldavica L - ، یک گونه دارویی چند ساله است که هرچند بومی آسیای مرکزی است ولی در اروپای شرقی و مرکزی هم یافت میشود. این گیاه در درمان اختلالات معده و کبد و سردرد کاربرد دارد . - Rechinger, 1986 - فعالیت آنتی اکسیدانی این گیاه توسط چندین محقق مورد مطالعه قرار گرفته استفاده قرار گرفته است
گزنه:
برگهای گیاه گزنه - Urtica dioica L - در ایتالیا به عنوان یک جوشانده دارویی در درمان دیابت و اختلالات معده مورد استفاده قرار میگیرد. در طب سنتی ترکیه نیز این گیاه در درمان مشکلات معده به کار میرود . - Yesilada et al., 1993 - ظرفیت آنتی اکسیدانی عصاره متانولی این گیاه در روش DPPH، 419 10 g/ml و محتوای کل فنل آن 0/35 0/02 mg/l محاسبه شده است . - Dall Acqua et al., 2008 - در مجموع میتوان نتیجه گرفت که که این گیاه فعالیت های آنتی اکسیدانی بالایی دارد.
درخت فیکوس میکروکارپا:
این گیاه - Ficus microcarpa L. fil - یک درخت زینتی است که به صورت گسترده در بسیاری از مناطق استوایی رشد می کند. این درخت، بومی مناطقی از جمله هند، جنوب چین و استرالیا بوده و یک گیاه زینتی محبوب در تایوان میباشد . - Chiang et al., 2005 - عصاره های متانولی پوست، میوه و برگ های این درخت از فعالیت آنتی اکسیدانی قوی ای برخوردارند بهطوریکه در بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی با استفاده از روش ABTS، عصاره متانولی پوست، در مقایسه با عصاره حاصل از میوه و برگها، از فعالیت آنتی اکسیدانی قوی تری برخوردار بودند .
گیاه رودندان:
این گیاه - Bidens pilosa Linn. Radiata - ارتفاعی در حدود 30-100cm داشته، گلهای آن زرد رنگ بوده و به صورت گسترده ای در مناطق استوایی و نیمه استوایی پراکنده است. این گیاه به دلیل دارا بودن خاصیت ضد التهابی، نقش ضد عفونی کنندگی و قدرت کاهش فشار خون در تولید داروهای اقوام مختلف مورد استفاده بوده است . - Dimo et al ., 2002 - این گیاه به صورت گسترده ای در طب سنتی تایوان مورد استفاده بوده و اعتقاد آنها بر این است که مصرف این گیاه سبب جلوگیری از التهاب و سرطان میشود
فنیل پروپانوئید گلیکوزیدها، پلی استیلن ها، دی ترپن ها، فلاوونوئیدها و فلاوون گلوکوزیدها به عنوان اجزای فعال زیستی این گیاه شناخته شده اند و به نظر می رسد که در بروز فعالیت آنتی اکسیدانی موثر باشند . - Chiang et al., 2004 - اسانس و عصاره استحصالی از گل و برگهای این گیاه در کاهش رادیکالهای آزاد در تست DPPH موثرند هرچند اسانس استحصالی از برگها و عصاره آبی استحصال شده از برگها و گلهای این گیاه فعالیت آنتی اکسیدانی بالاتری را در مقایسه با اسانس حاصل از گلهای آن نشان دادند
گونه های خانواده نعناع:
در بین اعضای خانواده نعناع - Lamiaceae species - شش گونه از آنها Leonurus cardiaca, Lamium album - ، Marrubium vulgare، Stachys officinalis، Lamium purpureum و - Galeopsis speciosa غنی از فعالیت آنتی اکسیدانی هستند. Leonurus cardiac L.، یک داروی قلبی خفیف و حاوی ترکیبات فلاوونوئیدی و گلیکوزیدهای فنلی است. Lamium album L، ضد اسپاسم بوده و دارای خواص هموستاتیک است
Lamium purpureum L.، برای اهداف دارویی مشابه استفاده می شود. Marrubium vulgare، شامل دی ترپنوئیدها، ایریدوئیدها، فلاوونوئیدها و ترپنوئید بوده و برای درمان سرفه و اختلالات گوارشی استفاده می شود. Stachys officinialis Franch، دارای خواص ضدعفونی کنندگی است. Galeopsis speciosa، حاوی تانن ها، فلاوونوئیدها، سیلیس محلول و ساپونین ها میباشد. تا کنون بارها فعالیت های آنتی اکسیدانی این شش گونه، مورد مطالعه قرار گرفته است - Mantle et al., 2000. Trouillas et al., 2003. VanderJagt et al., 2002 - در بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی این گونهها با استفاده از روش DPPH، ترتیب قدرت آنتی اکسیدانی این گونهها از قویترین به ضعیف ترین به این ترتیب بود:
گیاه پنجه گربه:
این گیاه - Uncaria tomentosa - Willd. - DC - ، متعلق به خانواده Rubiaceae بوده و در آمریکای جنوبی و مرکزی یافت می شود و در درمان درمان آسم، سرطان، تب، التهاب معده، دیابت، اسهال خونی و التهاب دستگاه ادراری کاربرد دارد علاوه بر این، این گونه به عنوان یک درمان ضد سرطان موثر بوده و دارای خواص ضد التهابی است . - Aguilar et al., 2002 - با توجه به ساختار شیمیایی اجزا آن، انتظار می رود که این گیاه دارای فعالیت آنتی اکسیدانی ای باشد ترکیبات شیمیایی فعال این گیاه عبارتند از آلکالوئیدها، کوئینوئیک اسید، گلیکوزیدها، تری ترپن های پلی هیدروکسیله شده و چند جز استروئیدی دیگر
گیاه مریم گلی:
این گیاه - Salvia officinalis L - ، به عنوان گیاه معطر و دارویی با منشا مدیترانه ای شناخته میشود و خواص آنتی اکسیدانی آن به خوبی شناخته شده است این خواصعمدتاً ناشی از ترکیب غنی از فنول این گیاه میباشد. در ترکیب شیمایی این گیاه هشت ترکیب فنولی شناسایی شدند، از جمله پنج اسید فنلی - نظیر رزمارینیک اسید، کافئیک اسید، فرولیک اسید - و سه فلاوونوئید - لوتئین--7گلوکوزید، 5،4، 7، -8 تترا هیدروکسی فلاوون و آپیجنین--7 گلوکوزید - . عصاره متانولی گیاه مریم گلی در مقایسه با عصاره آبی آن، میزان بالاتری از این ترکیبات فنولی را دارا است و فعالیت ضد رادیکالی بالاتری را در روش DPPH نشان میدهد
گیاه خربزه تلخ:
این گیاه - Momordica Charantia L - به نام های دیگری نظیر کدوی تلخ و مارا - Mara - نیز نامیده شده، متعلق به خانواده Cucurbitaceae بوده و در تهیه غذاها و داروها کاربرد دارد . - El Batran et al., 2006 - این گیاه در مناطق استوایی و نیمه استوایی نظیر هند، مالزی، چین، آفریقا، خاورمیانه، ایالات متحده و تایلند رشد می کند . - El Batran et al., 2006 - این گیاه دارویی در زندگی مردم تایلند پرکاربرد بوده، در درمان دیابت موثر است و به نظر می رسد یک داروی مناسب برای کاهش گلوکز خون باشد . - Virdi et al., 2003 - اجزاء این گیاه سرشار از فنول بوده، فعالیت آنتی اکسیدانی قوی داشته و قادر به مهار رادیکالهای آزاد هستند
گیاه ریواس:
این گیاه - Rheum ribes L - ، متعلق به خانواده Polygonaceae است. از ریواس برای اهداف دارویی استفاده شده و ساقه، دم و برگ تازه آن به عنوان سبزی مصرف می شود. این گیاه در شرق ترکیه، لبنان و ایران یافت می شود و به عنوان یک گیاه حاوی ارزش دارویی و غذایی شناخته میشود . - Shokravi and Agha Nasiri, 1997 - ریشه های ریواس در درمان دیابت، فشار خون بالا، چاقی و اسهال استفاده می شود
با کاربرد روش DPPH، مشخص شد که در بین عصاره های مختلف استحصالی از اجزاء مختلف این گیاه، بیشترین فعالیت آنتی اکسیدانی به ترتیب مربوط بود به: عصاره متانولی ساقهها، عصاره متانولی ریشهها و عصاره کلروفرمی ریشه ها همچنین مشخص شد که عصاره کلروفرمی ریشهها و عصاره کلروفرمی ساقهها به ترتیب دارای بیشترین و کمترین مقدار محتوای کل فنل بودند
نتیجه:
این بررسی، در مورد برخی از گیاهان دارویی مهم نشان می دهد که بسیاری از آنها دارای فعالیت آنتی اکسیدانی بالا و حتی قابل مقایسه با آنتی اکسیدانهای مصنوعی هستند همچنین بسیاری از این گونه ها، محتوای کل فنول بالایی داشته و حاوی مقادیر زیادی ترکیبات فلاوونوئیدی و فلاوونول ها میباشند. هرچند نتایج حاصل از آزمونهای تحت شرایط آزمایشگاهی نشانگر قابلیت مناسب برخی از گیاهان دارویی برای استفاده بهعنوان یک منبع آنتی اکسیدانی طبیعی است ولی متاسفانه هنوز آزمونهای تحت شرایط زیستی و طبیعی - in vivo - چندانی انجام نشده که بتوان واقعاً قابلیت کاربرد بسیاری از این ترکیبات موثره گیاهی را به عنوان یک آنتی اکسیدان قوی و ایمن قابل استفاده وسیع در خوراک انسان به اثبات برساند. لذا مطالعات تکملیلی و بیشتر بهویژه تحت شرایط in vivo مورد نیاز است تا بتوان بسیاری از این گونههای آنتی اکسیدانی را در صنایع غذایی و دارویی به کار برد.
