بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
آشنایی با ساختار وجودی جامعه
اسلاید 3 :
درس اول: ساختار وجودی انسان و ناس
درس دوم : عناصر تشکیل دهنده زندگی اجتماعی
درس سوم: بیت یا خانواده
درس چهارم: رَحِم و ارحام
درس پنجم: انواع روابط و حرکتهای اجتماعی
درس ششم: میزان در حرکتهای اجتماعی
مباحث کتاب
ساختار وجودی جامعه
درس هفتم: علم در ساحت جامعه
درس هشتم: اقتدار و امنیت اجتماعی
درس نهم : خصلتهای اجتماعی
درس دهم : مقاصد اجتماعی
درس یازدهم: بروزات اجتماعی
درس دوازدهم: امّت و عزم
درس سیزدهم: امام و حاكميت
درس چهاردهم: مراحل رشد و کمال جامعه
اسلاید 4 :
مبانی نظری
پس از «هبوطِ» «آدم»، «بنیآدم» یا فرزندان آدم در بستری اجتماعی زندگی خود را آغاز کردند. بر اساس آیات و روایات، همه انسانهای دیروزی و امروزی از نسل آدم بوده و پیامبرزادهاند.
یکی از اولین رخدادهای اجتماعی که قرآن از آن پرده برداشته است، قتل «هابیل» توسط «قابیل» است. این بیان، حکایتی است از تأثیر و تأثّری که انسانها از همان ابتدا بر هم داشتهاند و نیز دلیلی است بر هویت اجتماعی انسان و نوع این هویت، که میتوان با مطالعه آیات در این زمینه به آنها دست یافت.
هویت اجتماعی هر انسان بستری برای شکوفایی یا انحطاط اوست. خداوند شکوفایی انسان و جامعه را با واژه «فلاح» و «فوز» و انحطاط انسان و جامعه را با واژگانی چون «هلاکت»، «بوار»، «سوّی»، «خسران»، «خیبه» و .بیان میکند.
در هر یک از واژگان فوق اختصاصات ویژهای است که لازم است به آنها توجه نمود. نیز هر یک از واژگان فوق از حقیقتی از وجود انسان و جامعه پردهبرداری میکند. خداوند در كتاب خود حوادث و رخدادهاي بشري را در بستر جامعه معرفي كرده است.
انسان ابتدا با هویت اجتماعی خود آشنا میشود و سپس با هویت فردیاش؛ بنابراین وجه هویت اجتماعی انسان وجه ملموس و قابل فهمتری نسبت به وجه فردی اوست.
درس اول
اسلاید 5 :
لحاظ کردن این گزاره در اتخاذ شیوههای تعلیم و تربیت میتواند در رشد انسان بسیار تأثیرگذار و تحولآفرین باشد. بر این اساس دستورالعملهایی که آیات و روایات برای تعالی انسان ارائه کردهاند عمدتاً بار اجتماعی دارند. نمونههايی از این تعالیم را میتوان در همه سورههای قرآن مشاهده کرد.
هر صفت فردي از انسان در اجتماع بروز مييابد، پس امكان اصلاح او در اجتماع بيشتر است.
در قرآن و روایات بنیآدم را از حیثیت فردی با واژه «انسان» و از حیثیت اجتماعی با واژه «ناس» یاد کرده است.
اختصاصات بنیآدم را میتوان در سوره مبارکه «اعراف» مطالعه نمود.
واژه انسان از اَنَسَ به معنای نزدیک شدن برای فرار از تنهایی است. بنابراین در خود این ریشه، ارتباطگیری انسان با موجودات دیگر مطرح است که در این صورت در واژه ناس بر ارتباط انسانها با هم و یا با چیزهای دیگری تأکید میشود.
با توجه به معنای لغوی «ناس» اولین چیزی که در اجتماع انسانی مطرح است، «روابط» است. وجود روابط در زندگی هر انسانی امری بدیهی است که اثبات عدم آن، تقریباً غیر ممکن است.
مهمترین مسأله در ایجاد روابط و استمرار آن، داشتن منطق مشترک برای فهم متقابل است. از این منطق مشترک در قرآن با واژگان مختلفی چون «بیان» یاد شده است.
درس اول
اسلاید 6 :
تنوع نیازها در انسان باعث تنوع روابط شده که برای برطرف کردن آنها از هر یک از اشیاء و انسانهای دیگر بهرهمند میشود. تنوع نیازها و بهرهمندی انسان از سایرین باعث تداخل و تزاحم روابط شده، شئون متفاوتی را برای هر فرد ایجاد میکند. اين نيازها ميتواند مادي يا معنوي باشد.
منبع اعتبار این شئون میتواند قرارداد انسانها و یا جعل خداوند باشد، و دلیل آن نیز دریافت سود و برطرف کردن ضرر است.
در منطق قرآن و روایات، اعتبار هر چیزی به میزان بهره آن از حق است و در این منطق، تنها «ربّ»، «ملک»، «اله» ناس است که میتواند منشا هر جعل و اعتباری باشد.
دخالت انسان بدون در نظر گرفتن جعل الهی در وضع قوانین، بیشترین آسیب را به او زده، منجر به خروج او از ادب عبودیت میشود.
یکی از محورهای بسیار مهم وسوسههای شیاطین جن و انس در طول تاریخ بشریت، دخالت انسان در جعل قوانین بوده و خواهد بود.
در فرهنگ قرآن، نظام اعتبار و جعل قوانین با واژه «ولایت» بیان میشود.
اسلاید 7 :
ولایت از مقولههایی است که مستقیماً جهت انسان را به سمت «رشد» یا «غی» تعیین میکند و با واژه «صراط» ارتباط مستقیم دارد.
در نظام ولایت الهی، انسان دارای هویتی جمعی است. این هویت بر محور وجود انسان شکل میگیرد و عارضی وجود اوست.
هویت جمعی انسان، اصالت فطری او را تحتالشعاع قرار نمیدهد.
خداوند از هویت جمعی انسان به «صف» یاد کرده است و انبیاي خود را که بهترین خلق روی زمین هستند در صف ملائکه، در زمرۀ «صافّات» معرفی کرده است.
نقش خلیفة اللهی انسان در زمین که مورد تأکید قرآن است، هویتی اجتماعی را برای انسان اثبات میکند، زیرا لازم است او واسطه صفات الهی برای دیگران باشد.
با توجه به دامنه ارتباطات و به تناسب کمیت و کیفیت آن، دامنههایی بزرگ و کوچک از ناس در میان انسانها پدید میآید.
انسان برای تداوم زندگی خود گریزی از ارتباط نداشته و چارهای ندارد جز اینکه برای بقاي خود و نسلش، با انسانهای دیگر مقاصد مشترکی داشته باشد.
اسلاید 8 :
ارتباطات انسانها با هم از مبدئی مشترک به عنوان نیاز، شروع و به سوی مقصدی مشترک که دریافت سود است حرکت مینماید. بدین صورت به وسیله ارتباط میان انسانها حرکت اجتماعی به وجود میآید.
در قرآن و روایات هرگاه سخن از حرکت است، اساساً جهت آن مورد تأکید است و به طور قطع، حرکتی که الهی نباشد ضلالت، گمراهی، سکون، سقوط و هلاکت را به همراه دارد.
در فرهنگ قرآن و روایات از «حرکتی که جهت آن به سمت خدا» باشد به «قیام» تعبیر شده است.
با توجه به آیات الهی توصیه به «قیام برای خدا» به صورت دوتا دوتا یا یکی یکی، تنها موعظه از جانب خداوند است.
هر حرکتی بنا به نزدیک یا دور بودنش به مقصد، سیر و مرحله پیدا میکند. بنابراین همانطور که در حرکت هر انسانی میتوان مراحلی از رشد را در نظر گرفت، در حرکت ناس نیز میتوان به نسبت مقصد، مراحل رشد را بیان كرد.
حرکتی که در ارتباطات ناس وجود دارد –صرفنظر از دامنه و نوع آن و یا مثبت و منفی بودنش- وابسته به قواعد حرکت انسان است، زیرا ناس از مجموعهای از انسانها تشکيل شده است.
حرکت انسان از توجه به نیاز، آغاز و به کشف راههای برطرف کردن نیاز کشیده شده، با به دست آوردن علم به عزم و اراده و در نهایت به عمل و بروز و نتیجه ختم میشود. بنابراین حرکت ناس نیز دارای چنین مراحلی است.
اسلاید 9 :
طبیعی است ناس برای رسیدن به مقصودی که آن را در راه نیاز خود مییابد، باید راههای برطرف کردن آن را کشف کرده، با علم به آنها باور و عزمی برای عمل یافته، سپس با عمل، خود را به آن مقصود نزدیک کند.
به این ترتیب تفاوت حرکت انسان و ناس در فردی و جمعی بودن آن است. با مطالعه سورههای مختلف قرآن، میتوان رابطه متناظر میان ساختار انسان و ناس را بررسی کرد.
انسان برای رسیدن به مقاصد جمعی، مراحلی را مشابه آنچه در نفس خود از ادراک تا عمل دارد، طی میکند. بنابراین ساختار ناس مشابه ساختار انسان است.
مقاصد مشترک انسانها ممکن است از نوع عملی یا علمی و یا .باشد. در این صورت حرکتهای اجتماعی موجب تقویت هر یک از عناصر ساختار وجودی انسان میشود.
برای تقویت برخی از احساسات، گرایشها و فهم نیازهای حقیقی در جهت رشد، تعلیم و تربیت افراد میتوان با ایجاد مقاصد اجتماعی از حرکتهای اجتماعی بهره جست. این تأثیر میتواند در جهت معکوس توسط جنود شیطان به کار رود و موجب تضعیف برخی از عناصر ساختار وجودی انسان شود.
متناسب با مقاصدی که بین مجموعهای از انسانها ایجاد میشود، ناس دارای شکل و قالب میگردد. این قالب در خانواده با نام «اهل» و در جامعه با نام «قوم» بیان میگردد.
درس اول
اسلاید 10 :
حرکتهای اجتماعی ناس در جهت «رشد» یا «غی» بوده، دارای تأثیرات مثبت یا منفی است و موجب «فلاح» یا «هلاکت» جمعی میشود.
هر انسانی باید نسبت به تأثیرات اعمال شده توسط جامعه به نحو احسن از خود واکنش نشان دهد، زیرا تقدیر انسانها به هم گره خورده است.
قرآن و روایات برای جمعهای همقصد، اعمال عبادی مخصوص و برنامههای تربیتی ویژهای در نظر گرفته است. به این برنامهها «منسک» گفته میشود.
از مهمترین مناسکی که میتواند حرکتهای جمعی الهی و قیامهای بزرگ اجتماعی را ساماندهی و برنامهریزی نماید مناسک «حج» است.
در سیر تکاملی انسان الحاق ذریه به آباء به شرط ایمان، از نکات بسیار مهمی است که میتواند نقش عناصر اجتماعی را در سیر و سلوک و تقرب به خدا یادآور باشد. سوره مبارکه «طور» از این حقیقت بزرگ پرده برداشته است.
تحقّق آرمانهاي بلند الهي در گرو حركتهاي اجتماعي است. از اين رو انسانهاي صالح، همواره مجاهدتهاي طاقتفرسايي را در جهت اصلاح جامعه و تكامل حركتهاي اجتماعي كردهاند. نمونه ويژه اين شخصيتها در قرآن، پيامبر اعظم صلی الله علیه و آله، حضرت موسي عليه السلام و حضرت ابراهيم عليه السلام هستند.
اسلاید 11 :
برای مطالعه ساختار وجودی ناس میتوان آیات و روایات را با توجه به موضوعات زیر مطالعه کرد:
مقاصد حرکتهای جمعی
رفتارها و اعمال ناس
جریانهای اجتماعی
صفات مردم
آگاهیها و باورهای عمومی
مراحل شکلگیری آگاهیهای عمومی
بررسی قالبهای اجتماعی
پیوندهای ایجاد کننده حرکتهای اجتماعی برای رسیدن به مقاصدی
ارتباط ساختار انسان و ساختار ناس
سرانجام نيك يا عدم موفقيت حركتهاي اجتماعي
اسلاید 13 :
مبانی نظری
هر انسانی از بدو ورود به دنیا و در ادامه مسیر زندگی، خود را در اجتماع یافته است. به حدی که برای اثبات تجرّد خود نیازمند دلیل و برهان است.
زندگی اجتماعی انسان با ارتباط با انسانهای دیگر معنا مییابد. بنابراین حداقل جمع، دو انسان است.
پایهایترین عنصر تشکیلدهنده زندگی اجتماعی، انسان است. انسانِ تشکیل دهنده جامعه و اجتماع یا مرد است و یا زن.
قرآن و روایات به مرد «ذَکَر» و به زن «انثی» میگویند. مفهوم ذَکَر با مفهوم «ذِکر» و مفهوم انثی با مفهوم «اُنس» و لینت و نرمی مرتبط است.
قوام زندگی اجتماعی انسان و هویت آن، وابسته به رابطه زوجیّت و نقشآفرینی زن و مرد است.
قرآن و روایات، نقشآفرینی مرد را با واژه «رجل» و «مرء» و نقشآفرینی زن را با واژه «نساء» و «امرأة» بیان میکند.
در مفهوم «رجل»، کار و فعالیت و به کارگیری امکانات و در نهایت حرکت و سیر، و در مفهوم «نساء»، عزت و بزرگی و کرامت و در نهایت انسورزی و عطوفت لحاظ شده است.
در مفهوم «مرء» و «امرئه»، مفهوم صفا و جوانمردی و گوارایی لحاظ شده است.
اسلاید 14 :
قرآن و روایات بر اساس جنسیت انسان، برای او در جامعه نقشهای متناسبی را تعریف نموده و در آن تعالی روحی و کمال انسانی را در نظر گرفتهاند. بنابراین وظایف و شغلهای محوّل یا پیشنهاد شده، به تناسب نقشها و روحیات مرد و زن بوده راهی برای رسیدن به کمال انسانی است. به این راه در قرآن «سبیل» گفته میشود.
تساوی زن و مرد به عنوان برخورداری از حق حیات معنوی در آیات تأکید شده است. ولی تساوی آنها در نقشها مورد تأیید نیست.
هر یک از نقشهایی که به زن و مرد داده شده، به عنوان فضل خدا از آنها یاد شده است و لازم است فرد با شناخت دقیق آن در جهت بروز آنها تلاش نماید. این نقشها منطبق بر توان جسمی و روحی آنان است. بر این اساس بیشتر نقشهای زنان، تربیتی و حمایتی و بیشتر نقش مردان، تدارکاتی و مدیریتی است.
قرآن و روایات از «آدم» و «حوّا» به عنوان اولین مرد و زنی که زندگی اجتماعی الهی خود را در زمین آغاز کردند نام میبرد.
ارتباط این دو زوج آسمانی میتواند به عنوان اولین ارتباطاتِ نقشآفرین، مورد توجه قرار گیرد.
جامعه متعادل جامعهای است که زن و مرد در جایگاه طبیعی خود قرار گیرند.
اسلاید 15 :
فهم اختلاف ویژگیهای زن و مرد باعث میشود تا جامعه به سمت تعادل در ایفای نقشها قدم بردارد.
بنا به نظر قرآن از ویژگیهای زن این است که او در «حلیه» یا آراستن و آراستگی رشد مییابد و در صحنههای مربوط به «خصومت» آشکار نیست. این دو خصوصیت به عنوان اساس تفاوت زن و مرد محسوب میشود.
دو خصوصيت فوق، بروز بیشتر عواطف را در زن موجب شده، نقش سکونت و آرامشدهی برای خود و مرد را در او آشکار میکند.
بنابر نظر قرآن از ویژگیهای مرد این است که «قوّام» زنان است. در این صورت لازم است مرد، لوازم رشد معنوی و مادی زن را فراهم سازد.
با بروز سعی و حرکت خردمندانه مرد در زندگی اجتماعی، ثروت و سرمایه تولید شده و با تأمین رزق و روزی حلال زمینهساز رشد معنوی جامعه میشود. ضمن آنکه مدیریت منابع به عهده مرد گذاشته شده است.
با بروز سعی و حرکت خردمندانه زن سرمایه به دست آمده در مسیر صلاح، رستگاری، تزکیه و تعلیم هزینه میشود و رزق و روزی حلال به رشدی بالنده و پویا در خانواده و نسل، بقا مییابد. در این صورت همّت زنان، دریافت معنویت و توجه به غیب و حبّ آخرت است.
اسلاید 16 :
جامعهای که در آن مرد نقش خود را ایفا نکند جامعهای بدون تولید و دارای رزقی آلوده و مدیریت پر فساد و جائرانه و ظالمانه است.
جامعهای که در آن زن نقش خود را ایفا نکند جامعهای فاسد، فاقد تزکیه و علم است. در این صورت است که همّت زنان، فساد و حبّ و توجه به زینتهای دنیاست.
دو نقشی که برای زن و مرد ذکر شد بیتناسب با دو نقش «لیل» و «نهار» نیست. نقش زن با «لیل» که مایه سکونت است و نقش مرد با «نهار» که مایه ابتغای فضل و روزی است، متناسب است و این دو با هم یک روز کاملاند و «یوم» را میسازند.
بنابراین همانند شب و روز، زن و مرد دو آیه از آیات الهیاند که باید هر یک در مقام و موقعیت خود، جامعه را بسازند.
سوره مبارکه «لیل» به نقش هماهنگ و توأم «لیل» و «نهار» و «ذکر» و «انثی» در بروز سعیهای گوناگون مثبت و منفی اشاره دارد و از حقایق مهمی پرده برداشته است و انسان را به سمت جامعه پر از رضایت سوق میدهد.
حرکت جامعه در صورت مثبت بودن انسان موحّد و اهل عمل، او را به سمت رضایت و خرسندی میکشاند.
بر مبنای قرآن و روایات لازم است مشاغل، حرفهها و سمتها متناسب با هویت زن و مرد بین آنها تقسیم شود و ویژگیهای آنها در سایر نقشهای آنها لحاظ شود.
اسلاید 17 :
از آنجایی که ذکر و انثی به عنوان سنگ بنای اولیه حرکتهای اجتماعی هستند، در این موضوع، مشابه حواس پنجگانه در ساختار وجودی انسان هستند. با این تشابه میتوان این دو ساختار را منطبق با هم مطالعه نمود.
«شیطان» به عنوان دشمن انسان و انسانیت به شیوههای مختلف سعی در اغوای او دارد. یکی از این شیوهها مرد شدن زن و زن شدن مرد است. این تغییر نقش، مربوط به آرزوها و بروزات اوست. بنابراین در آیات و روایات به شدت از تداخل این دو نقش حتی در ظاهر و اندام نهی شده است.
انسان لازم است به خالق خود در تعیین احکام متناسب با نقشهایش اطمینان داشته باشد. سلب این اعتماد و اطمینان از وسوسههای شیطان است.
تحقیر زن و مرد به خاطر نوع نقش و وظیفهای که دارند از مکرهای شیاطین جن و انس بالاخص نظامهای جبّار و زورگوست. لذا یادآوری نقش و وظیفه زن و مرد نباید به قیمت تحقیر دیگری بیانجامد.
یکی از بزرگترین آسیبهای جامعه طعنه و سرزنش مرد به خاطر مرد بودنش و یا زن به خاطر زن بودنش است، زیرا این طعنه در حکم تخریب اساس و بنیان همه حرکتهای یک جامعه است. ضمن آنکه این تحقیر موجب پوچگرایی افراد نیز میشود.
از دیگر عناصر مهم در جامعه سمتها، مشاغل و حرفههاست که بنا به ساختار وجودی انسان، استعداد و نقش فرد قابل تفکیک بوده و هر فرد برای داشتن آن دارای شان و منزلت میگردد.
اسلاید 18 :
از ویژگیهای منحصر به فردی که انسان در بستر حرکت اجتماعی به دست میآورد «تسخیری» است که بر موجودات دیگر از جمله حیوانات و گیاهان مییابد.
با توجه به آیات و روایات، توانهایی که زن و مرد در حرکت فردی و اجتماعی خود یافته است به منظور رسیدن به «حیات طیبه» است. این حیات در اثر ایمان و عمل صالح و ولایتپذیری از پیامبران و اولیای الهی تحقق مییابد.
با توجه به آیات قرآن ارسال و معرفی رسولان از طرف خداوند به مردم، نمودی از حرکتی اجتماعی برای رساندن آنها به حیات طیبه است و هر رسولی متناسب با زبان و منطق گفتگوی قوم خود ارسال شده است.
خداوند «قصد السبیل» -که نشان دادن راه درست، مستقیم، متعادل و مایه «هدایت» است- را بر خود واجب کرده است و این منظور توسط رسولان الهی محقق میگردد. بنابراین رسولان الهی از محوریترین عناصر حرکتهای اجتماعی محسوب میشوند.
برای رسیدن به حیات طیبه، به دست آوردن «رزق طیّب» یا «طیبات» مادی و معنوی ضروری است. احکام طیبات را کتاب و وحی تعیین میکند.
از آنجایی که خداوند اراده نکرده است که انسانها به زور و اکراه در مسیر هدایت قرار گرفته و به این شکل به «امت واحده» برسند، آنها میتوانند به «خبائث» روی آورده مانع تشکیل «امت واحده» شوند.
اسلاید 19 :
از عناصر مهم در زندگی هر زن و مردی تأمین «رزق مادی و معنوی» از نوع «طیّب» و یا «خبیث» است. این موضوع در همه شئون زندگی مادی و معنوی برای فرد و جامعه سرنوشت ساز است.
تأمین غذا و مسکن یا بیت و تسخیر حیوانات و استفاده از مواهب طبیعی، از نعمتهای اصلی در ایجاد حرکتهای اجتماعی و از اولین و پایهای ترین مسائل اجتماعی برای ناس است.
راههای ارتباطی مردم با هم یکی از نعمتهای ویژهای است که میتواند باعث توسعه روابط انسانی شود و از دیگر عناصر اجتماعی محسوب میشوند. واژگانی مانند «سُبُل»، «فجّ»، «فلک» و . بیانگر این موضوعند.
در اثر تلاش و کوشش افراد و به نسبت دیگران برای انسان داراییهایی ایجاد میشود. وجود این داراییها که در قرآن به «مال» معروف است از دیگر عناصر تأثیرگذار در جامعه است و موجب «دولت» میشود. «دولت» به انتقالی گفته میشود که موجب تحول و ایجاد کیفیت در جامعه شود.
داراییهای انسان قابل از دست رفتن یا انتقال است. به انتقال دارایی از شخصی به شخص دیگر پس از سر آمدن اجلش «ارث» گفته میشود.
وجود نعمتهای بیحد الهی باعث میشود تا هر کسی در جامعه دارای فضلی باشد و متناسب با آن نیازی را برطرف نماید. بنابراین ورود هر کس به جامعه از ناحیه فضلی است که به او عطا شده یا کسب کرده است.
اسلاید 20 :
در منطق قرآن و روایات، داشتن شأن، منزلت و موقعیت اجتماعی به «فضل» و برتری تعبیر شده و ملاک «خیر» و بهتری و یا نشان از «کرامت» و بزرگواری نیست. از آثار جامعه توحیدی رسیدن هر صاحب فضلی به فضل خویش است.
ملاک تعیین وظایف، سمتها، مدیریتها در جامعه «فضل» افراد است و ملاک ارزشگذاری آنان بر اساس تقوا و پرهیزکاری است. این ویژگی جامعه توحیدی و متعادل است و در جامعههای نامتعادل، فضلها یا شناخته نشده و یا معیار ارزشگذاری میشود.
جامعههای نامتعادلی که ملاک کرامت را فضلهای مادی میدانند به سوی خوی استکباری متمایل میشوند. کرامت و بزرگواری و بهتر بودن در قرآن و روایات به پرهیزکاری و «تقوا» است.
در منطق قرآن برخورداری جامعه از رسول، فضلی است که برای آن جامعه موجب برتری بر دیگران میشود و باید از این فضل در جهت هدایت خود و دیگران استفاده کنند. (نه فخرفروشی). کشف فضلهایی که خداوند به صورت ذاتی یا اکتسابی به افراد عطا کرده و استفاده بهینه از آن به منزله شکر نعمتهای الهی است.
زندگی «زنبور عسل» و منافعی که در عسل او وجود دارد تمثیلی بینظیر برای فهم ساختار اولیه و اصلی یک اجتماع توحیدی و عناصر تشکیل دهنده زندگی اجتماعی است. نتیجه این جامعه، شهدی طیّب و شفابخش است که نمونهای برای ثمره طیّب از اجتماعی طیّب است.
