بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
مقرنس
اسلاید 2 :
آفرینشگر مسلمان چه آنگاه که کلمات را به سماعی از عرفان و عشق برصفحه کاغذ می خواندچه آنگاه که پیچ و تاب اسلیمی ها را به تصویر می کشد و چه آن زمان که خشت و آجر بر آجر،مناره ای از مسجدی را تا آسمان آبی هدایت گر می شود چشم بر جمال الهی دارد. در هنر اسلامی نیز چون سایر هنرها، یکی از شاخه ها بیشترین نزدیکی را با محتوی و متن دین یافته است. در اسلام و معماری پس از خط از چنین جایگاهی برخوردار است. بر اساس گفته های یورگ گروتر در کتاب زیبا شناختی در معماری ،در بسیاری از فرهنگ های شرقی ارتباط کاملا نزدیکی بین انسان و طبیعت وجود داشته و حتی امروز هم به چشم می خورد که انسان دین مدار شرقی در ارتباطی نزدیک با طبیعت بوده و خود را جزئی از آن می داند. شاید بسیاری این گونه بیندیشند که آنچه طبیعی است چه از نظر فرم و چه از نظر عملکرد به حد تکامل رسیده است حال آنکه چنین نیست.
اسلاید 3 :
این اعتقاد به امکان بالاتر از طبیعت رفتن در اسلام به خوبی مشهود است و شاید معراج پیامبر خود تمثیلی بر تلاش و این نتیجه باشد.
در هنر اسلامی انتزاع و ساده کرده و نزدیک شدن به محتوای طبیعت که با اجبار دین بر عدم طبیعت گرایی و عیناسازی مخلوقات الهی همراه است، ابزار و بالا رفتن از سکوی طبیعت است. معماری اسلامی هر چند گاه به طور مستقیم از طبیعتبهره می جوید از جمله در باغ ها و باغچه ها، اما عموما به طوری غیر مستقیم از آن بهره مند گردیده است.شاید در فکر اولیه ستون های بسیار مساجد اولیه نقش و ردپای درختان نخل سرزمین اسلام-عربستان- را بتوان پیدا کرد.
اما بی گمان بیشترین نقش طبیعت را در آثار تزیینات معماری می یا بیم. در اسلیمی ها و ختایی ها و در رنگ آبی کاشی هاو یا در مقرنس ها. آنچه به دنبال خواهد آمد معرفی کوتاهی است بر هنری تزیینی در معماری، یعنی مقرنس، که همان طور که ذکر خواهد شدبر گرفته از ستون های آهکی آویزان از غارها (استالاکتیت) و نیز از لانه زنبورهای عسل است. اگر چه مقرنس ریشه درعهد هخامنشی و بلکه پیشتر دارد اما شکوفایی و رشد و درخشش آن مدیون قرون سلطه هنر والا و استعلا طلب اسلامیاست. نا گفته نماند که این هنر تزیینی که اغلب ما با چشم دیده ایم در کتاب ها کمتر مورد توجه قرار گرفته و اکثر کتب معماری به هر دلیل شناخته و نا شناخته ای از پرداختن به مساله فلسفی آن بی بهره بوده اند.
اسلاید 4 :
مقرنس چیست؟
برای شناخت مقرنس ابتدا باید معانی لغوی آن را دانست. (مقرنس شمشیر بر هیات نردبان ساخته، در کنزاللغه عربی، بنایی که آن را، نقاشی کرده اند، بنایی که طاق و اطراف آن پایه پایه و دارای اضلاع است و به آن به فارسی، آهوپای می گویند.)
ماخوذ از تازی، بنای بلند مدور و ایوان آراسته و تزئین شده با صورتها و نقوش که بر آن پایه و راه زینه روند، قسمتی از زینت که در اتاقها و ایوانها به شکل های گوناگون گچ بری کنند، گچ بریهای بر جسته بر آستانه
خانه چون پای آهو چیز رنگارنگ و نوعی کلاه).1
و همچنین آمده است که:
(کلمه مقرنس با قر و قرناس و قرنیس و قرنیز خویشاوند است و می توانیم بگوییم چیزی قزنیس دار شده است و این معنی با شکل عنصر تزئینی ورد نظر ما که ازتعداد کم و بیش سطوح برآمده و فرورفته صورت می گیرد
موافق است).
یا (کوههایی که طبقه طبقه و زیر آنها خالی شده و طبقات آن افقی باشد را مقرنس می نامند)3 اما برای معنی کاربردی آن نیز آمده است.
(استالاکتیت،."معماری-موتیف تزئیینی که فرم آن استالاکتیت ها را به یاد می آورد".V Protencyd)) نام فرانسه استالاکتیت که آن را در شرق مقرنس می نامند و در غرب مکربس می نامند)4 پس در می یابیم مقرنس نوعی تزئین است با فرو رفتگی ها و برجستگی هایی از روی نظم و قاعده که در بعضی موارد به شکل استالاکتیت آویزان است و در حقیقت این نوع تزئین معماری نوعی تزئین حجم پردازی شده است.
اسلاید 5 :
برای تولد و زایش این هنر تزئینی تا کنون زمانی تعیین نشده است ولی زادگاه آن را صاحبان
و آشنایان طریق ایران می دانند و آنچه در سایر بلاد اسلامی دیده می شود خود مخلوطی ست از فرهنگ و معماری آن دیار با ریشه های مقرنس ایرانی
مسجد امام اصفهان
اسلاید 6 :
تاریخ مقرنس در ایران و جهان اسلام
به دلیل عدم دسترسی به اسناد و مدارک کافی متاسفانه همچون بسیاری از هنرهای مرسوم شرق. اطلاع و تاریخ دقیقی برای مقرنس به عنوان عنصری تزئیینی در معماری مشخص نیست. ولی مسلم این است که این هنر فزعی مانند بسیاری از هنرهای شناخته شده و مطرح دیگر در جهان ریشه در خاک کهن ایران زمین دارد. مقرنس از دیرباز حتی قبل از زمان هخامنشیان در معماری نقشی گاه فعال و گاه نیمه فعال را به عهده داشته است.
هشت بهشت اصفهان
مسجد نصیرالملک
اسلاید 7 :
مقرنس در ایران پیش از اسلام
مقزنس عنصر تزئینی است که حتی پیش از اسلام نیز بوده است، اما نباید از نظر دور داشت که مقرنس پیش از اسلام با مقرنس پس از اسلام تفاوت هایی قابل توجه و آشکار دارد. کاربرد مقرنس در پیش از اسلام شامل دو دوره ی عمده، یعنی ق.م 250 تا 223 ب.م و از 223 ب.م تا زمان ظهور اسلام دانسته اند. البته ذ کر این نکته لازم است که نمونه هایی نیز مربوط به 550 ق.م در این زمینه یافته شده است.5
در دوران هخامنشی هنر مقرنس تحولی چشم گیر و بارز یافت و آن با طرح های ارزنده تری در دوران اشکانی ظاهر گشت تا جایی که می توان شاهد نقش آفرینی بیشتر مقرنس در این زمان بود. برای تولد و زایش این هنر تزئینی تاکنون زمانی تعیین نشده است ولی زادگاه آن را صاحبان و آشنایان طریق ایران می دانند و آنچه در سایر بلاد اسلامی دیده می شود خود مخلوطی است از فرهنگ و معماری آن دیار با ریشه های مقرنس ایرانی. اما باید دید مقرنس چرا و چگونه به وجود آمده و آیا از آغاز نیز نقش تزئینی داشت یا بعدها این نقش را پذیرفته است. با برسی آثار اولیه ی به جا مانده می شود دریافت که مقرنس از آغاز برای تبدیل پلان مربع به دایر استفاده می شده است. پس مقرنس در ابتدا نقشی کاربردی داشته نه تزئینی، البته با رگه هایی از گرایش به زیبا سازی بنا، (در بسیاری از ساختمانهای به یادگار مانده، مقرنس در خدمت تبدیل یک پلان مربع به یک گنبد به کار گرفته می شد.)
سر در قیصریه
اسلاید 8 :
معاری اندلسی مقرنس را نقشی دیگر بخشید: (در معماری مغربی و اندلسی گنبدها، مبدل به صورتهایی از مجموعه هایی نظیر کندوهای عسل گشتند و تابع هندسه مربع و مستطیل شدند که بر گرداگرد یک دایره می چرخیدند.)7این نوع مقرنس در ایران بسیار نادر و به مقرنس لانه زنبوری معروف است. طی زمان و بهره گیری از امکانات بهتر و پیشرفته تر در معماری، مقرنس را سرانجام به عنصری تزئینی مبدل ساخت. مقرنس را در ابتدا دارای نقشی تزئینی می دانسته اند که ردپای آن را می توان حتی تا قبل از دوران هخامنشی در ایران نیز دنبال کرد و اولین نمونه مشهور آن "دکان داوود" از زمان ماد است. در سر پل ذهاب که نمای صخره ای آن دارای سه جلو آمدگی در روی هم و هر کدام محیط بر دیگری است و مانند یک قرنیس که مرکب است خود را نشان می دهد.8
حرم امام رضا
اسلاید 9 :
از دوران هخامنشی به بعد مقرنس تحول وتغییر چشمگیرتری پیدا کرد که به عنوان نمونه میتوان از آتشگاه پاسارگاد نام برد. این بنا مربوط به قرن ششم قبل از میلاد است. صرف نظر از برجستگی های عمودی در چهار گوشه بنا در انتهای دیوار، مقرنسی مرکب از عناصر زیر به چشم می خورد.
اول: یک قرنیز ظریف بلافاصله پس از دیوار
دوم: یک ردیف جرزهای مستطیل شکل که در بالای قرنیز اول قرار گرفته و از پایین بریده و آویزان دیده می شود.
سوم: ردیفی از طاقچه های وهقع در بین جرزها که در واقع واحدهای مقرنس است.
چهارم: قرنیز دیگری که در بالای مقرنس قرار دارد و در واقع باران گیر سه قسمت اول است.9 که همین عناصر در کعبه زرتشت یا مقبره داریوش در نقش رستم دیده می شود. در دوران اشکانی قرنیز و مقرنس با هم به کار رفته اند به عنوان مثال کاخ آشور در عراق که ذکر آن قبلا رفت یا کاخ هتره که از مقرنس های بریده بریده استفاده شده است.10 دوران ساسانی را هم می توان دوره رواج و پیچیدگی بیشترعناصر مقرنس در معماری قبل ازاسلام دانست.
عمارت عالی قاپو
اسلاید 10 :
با بررسی آثار اولیه ی به جا مانده، می شود دریافت که مقرنس از آغاز برای تبدیل پلان مربع به دایره استفاده می شده است. پس مقرنس در ابتدا نقشی کاربردی داشته نه تزئینی، البته با رگه هایی از گرایش به زیبا سازی بنا.
مسجد جامع اصفهان
اسلاید 11 :
مقرنس پس از اسلام در ایران
پس از ورود اسلام به ایران، هنرهای ایرانی با حفظ پیشینه تاریخی خود، جنبه ای الهی نیز یافتند. در این میان مقرنسهم چون سایر آثار هنری شکل اصلی و آشنای خود را در دوران اسلامی یافت.
گفتنی است که مقرنس را در چهار قرن صدر اسلام یعنی دوره آغازین به طور پراکنده می توان یافت. به عنوان مثال مقبره شاه اسماعیل سامانی از قرن سوم هجری قمری در بخارا که دارای قرنیزی ساده دز انتهای دیوارهاست و دربالا و پایین آن یک ردیف طاق نما و مقرنس در گوشوارهای زیرین گنبد مقبره است.
در قرون پنجم و ششم، مقارن با حکومت غزنویان هنر علی العلوم حالت تحول و تغییری شدید داشت. حتی گاه بازگشت به بعضی از خصوصیات ساسانیان (هنر ساسانی) نیز دیده می شود. در این هنگام به دلیل استفاده زیاد و رواج استفاده از گوشواره، زمینه مناسبی برای ایجاد و کاربرد مقرنس پدید آمده بود. از جمله آثار معروف این دوره می توان به برج آجری امام زاده عبدالله اشاره کرد. مقرنس در این اثر تاریخی در قسمت پایه گنبد مخروطی به صورت کمربندی وجود دارد و سطح مقرنس نیز گچی است، گنبد علی نیز که در ابرقوست تماما از سنگ است. همچنین برج طغرل نیز که مربوط به قرن 5 و 6(534) است در چهار ردیف دارای مقرنس می باشد. گنبد معروف کبود در مراغه، اوایل قرن 6،در قسمت منشوری پایه گنبد دارای دو دسته مقرنس و هم چنین قسمت گنبد نظام الملک و تاج الملک مسجد جامع اصفهان ومسجد جامع اشترجان نیز از آثار مقرنس دار این دوره هستند.
بازار تبریز
اسلاید 12 :
بعد از حمله قوم مغول و تمرکز آنها در تبریز و سرازیر شدن ثروت خراسان بزرگ آن زمان به این شهر قوم مغول دست از چادر نشینی برداشته و تحت تاثیر محیط اطراف خود و متاثر از فرهنگ و تمدن ایرانی دست به تجدید معنوی زد و به تعقیب و تقلید سبک و سیاق هنری سلجوقیان پرداخت و طبعا مقرنس هم به همین شیوه با تغییراتی که جهت گیری آن به سوی ظرافت بیشتر بود مورد استفاده قرار گرفت. در این دوره تاریخی- هنری، انواع مقرنس به کار می رفت، از جمله مقرنس مسجد علیشاه تبریز و مناره های مسجد اشترجان، در همین ایام مقرنس لانه زنبوری به صورت نادری وجود دارد از جمله مقبره شیخ الصمد در نطنز مربوط به سال 707 که تقریبا تمام سطح داخلی گنبد را پر کرده است و موارد دیگری چون مسجد جامع اردبیل و یا مقبره شیخ یوسف سروستانی. 12 که در دوره ی تیموری سبک مغول همچنان دنبال شد و در بعضی موارد سطح زیر مقرنس وسیع و برای زینت سطوح مقرنس نصب شده بیشتر از کاشی و موزاییک استفاده شد.
از بناهای معروف مقرنس دار این دوره مقبره امیر تیمور در سمرقند است که نور پردازی آن بر روی مقرنس های بنا متمرکز شده است. مسجد گوهر شاد و مسجد کبود تبریز که گوشوار سر داخلی بنای آن مقرنس دار است و اصل مقرنس ها آجری هستند و قطعات موزائیک و کاشی را آن چسبانده اند.
حمام گنجعلی خان
اسلاید 13 :
در دوره صفویه مقرنس کاملا نقشی تزئینی داشت و همچون دوره قبل توسط کاشی و موزائیک مزین می گردید.آنچه در این دوران رواج پیدا کرد مقرنس استلاکتیتی(آویزان) بود. مقرنس در عهد صفوی بیشتر در سرستون ها به کار برده می شد. عمق مقرنس ها نیز در این زمان بیشتر گردید بیشتر بناهای این دوره از مقرنس بهره برده اند، از جمله می توان به امامزاده اسماعیل بالای در ورودی مسجد امام اصفهان، مقرنس های باغ چهلستون که به دورانهخامنشی شباهت دارند و مقرنس های کاخ عالی قاپو که مجموعه ای از نماهای قلبی شکل، لوزی های نا منظم و ستاره های چهار پر و مثلث های باریک است.
در دوران زندیه نو آوری کاملا از صحنه هنر ناپدید شد و در سیر تکامل هنر وقفه ای ایجاد گردید این امر شاید به آن علت باشد که اکثر هنرها در آن زمان به رشد و تکامل خود دست یافته بودند. به همین دلیل آنچه ما در این زمان شاهد آن هستیم تقلیدی از بناهای صفوی و سبک صفوی است و مقرنس نیز به عنوان عضوی از اعضای سازنده معماری و هنر به همان سبک به زندگی خود ادامه داد. از بناهای معروف این دوره کاخ خورشید مربوط به دوران افشاریه و قسمت ستون دار تالار مسجد وکیل شیراز و بنای هفت تن شیراز است.
در دوره قاجاریه، همچنان که از آثار این دوره بر می آید تمامی مظاهر زندگی ایرانی با نوعی خاص از فرهنگ غرب آشنا می شود. در آن هنگام اگر چه که این آشنایی بدل به ذوب شدن در آن فرهنگ و از یاد بردن و یا از دست دادن ریشه های بومی، ملی و دینی به طور کامل نشد، ولی این آشنایی منجر به آمیختگی این دو فرهنگ، یعنی فرهنگ زیشه دار و درخشان ایرانی با غرب به آمیختگی این دو فرهنگ ، یعنی فرهنگ ریشه دار و درخشان ایرانی با غرب گردید.
خانه بروجردیها
اسلاید 14 :
در معماری این دوره به وضوح می توان ردپای آمیختگی هنرو فرهنگ ایران شرقی غرب را یافت و تزئینات معماری همچون ادوار گذشته اما با رنگ و بویی جدید ادامه پیدا کرد. از جمله بناهای معروف این دوره
که دارای تزئین مقرنس هستند می توان به مسجد سپهسالار تهران واقع در خیابان بهازستان، همچنین تیمچه امین الدوله کاشان که مقرنس های متعددی در آن به کار رفته است، اشاره کرد.
امروزه نیز به خصوص پس از انقلاب شاهد ساخت بناهایی به سبک گذ شته هستیم و پس از یک دوره روی آوردن محض به هنر غرب، جنبشی در جهت ساخت بناهایی به شکل گذشته یا با الهام از آن آغاز شده است. به دنبال این جنبش جدید عناصر تزئینی معماری از جمله مقرنس نیز بار دیگر مورد توجه قرار گرفته اند که از جمله ی این بناها می توان به قسمت های جدید شهر ری و شاه عبدالعظیم و مسجد نمایشگاه بین المللی تهران، مسجد حضرت ابراهیم (قسمت داخلی آن) اشاره کرد که از گچ ساخته (پوشانده) شده اشاره کرد.
مسجد شیخ لطف الله
اسلاید 15 :
بعد از حمله قوم مغول و تمرکز آنها در تبریز و سرازیر شدن ثروت خراسان بزرگ آن زمان به این شهر قوم مغول دست از چادر نشینی بر داشته و تحت تاثیر محیط اطراف خود و متاثر از فرهنگ و تمدن ایرانی دست به تجدید حیات معنوی زد و به تعقیب و تقلید سبک و سیاق هنری سلجوقیان پرداخت و طبعا مقرنس هم به همین شیوه با تغییراتی که جهت گیری آن به سوی ظرافت بیشتر بود مورد استفاده قرار گرفت.
مسجد اردکان
اسلاید 16 :
مقرنس در نقاط دیگر جهان
در سوریه و ترکیه کاربرد سنگ برای مقرنس بیش از سایر مصالح بود " این زینت معمارانه که ریشه در یک ضرورت شدید ریاضی داشت، به نظر می رسد که وسیله و ابزاری برای ارضای روحیه فانتزی سنگتراشان گردید. در این کشورها به دکوراسیون سنگی، ساختی داده شد که با آنچه در ایران با سفال و گچ انجام می گرفت تفاوت داشت"
به هر حال در سوریه، دوران رواج مقرنس را می توان از قرن دوازدهم و سیزده میلادی دانست در مصر و در آغازمقرنس استالاکتیتی فقط در فاسادها به کار گرفته می شد. شکوفایی این هنر زیبا را زیر بالکن انبارهای مدرسه ابن طولون می توان دید. از نمونه های دیگری از شکوفایی این هنر در مصر می توان به خانقاه سلطان بارس(سال 1310 م ) مقبره سنجر سالار (سال 1304 م ) اشاره کرد. ورودی با طاق های استالاکتیت نیز در مسجد قاهره پایه گذاری شد از جمله مدرسه ی سلطان حسن در بسیاری از بناها مقرنس در نما ها و در قسمت هایی با اهمیتی ویژه به کار گرفته می شد.
"در مساجد دوره سلجوقی، ترکیه و عثمانی، قله های تابع آن که از قرن 13 آغاز می گردد این استلاکتیتها در رواقها وطاقها به کار گرفته م شدند و نه تنها در ساختمانهای مذهبی که در سراها و زاویه ها نیز به کار گرفته می شدند" 14این نوع اثر در مسجد علاءالدین در نجد و منارهای مزدوج مدرسه اررةالروم دیده می شود. همچنین در آق مدرسه 1409و مسجد سبز 1421. در بورسا رواق های مقرنس با چند استثناء جزو ویژگیهای مساجد بزرگ عثمانی به حساب نمی آید.بر غکس استلاکتیت ها به صورت نواری در زیر بالکن منارها دیده می شود. 15در معماری اندلسی و مغربی گنبدها مبدل به صورتی از مجموعه هایی نظیر کندوهای عسل، تابع هندسه مربع و مستطیل
گشتند که بر گرداگرد یک دایره می چرخیدند.
مسجد گوهر شاد
اسلاید 17 :
مقرنس از دیدگاه فنی و کاربردی
مقرنس ها به دو صورت اجرا می شوند. در هر مقرنس از پایین به بالا عناصر ریزتر و کوچک تر می شوند. مقرنس درنقاط مختلفی در سر ستون ها و گیلوئی ها و کتیبه ها و چشمه طاق ها کار می شود.
نام گذاری مقرنس بر اساس محل ساخت آن است، مثل مقرنس چشمه گیلوئی، کتیبه و مقرنس سر ستون. در مورد چشمه طاق چون در قوس ها و طاقی ها کار می شود، مقرنس قوس هم دارد. به هر حال آنچه در همه این انواع مشترک است،عناصر سازنده آن است که بنا بر اصطلاح سنتی آلت می نامند که مهم تزین انها عبارتند از:
1- شاپرک، طاس تخته، شمسه عرقچین، شمسه تخته قطارتی، چهار لنگه منتظم و غیره. آلات نامبرده جزو آلات مشترکند ولی بعضی از انواع وجود دارند که فقط با مصالح گچ یا آینه یا آجر به کار می روند و استفاده از آنها با مصالح دیگر مجاز نیست. این آلات همگی هنگام کار ابتدا باید روی یک نقشه پیاده گردند و مهمترین و کاربردی ترین آنها ترکیب طاسه ی نیم (شش ضلعی) با دو شاپرک است.برای مرحله ساخت باید ابتدا آن را در خارج بنا به صورت تخته تخته درست کرد تا هم در وقت و زمان اجرای کار صرفه جویی شود و هم خطر ریزش آن کمتر شود. پس از نصب هر تخته و محکم نمودن آنها با پشت کار تخته دیگرینصب و برای تیغه ارتفاع بین دو تخته باید از تخته گچی نازک که قبلا آماده می گردد استفاده کرد.برای بستن تخته ها باید از طنابی محکم ولی نسبتا نازک به نام طناب مویی که قلاب نامیده می شود استفاده کرد و پس از پوشیده شدن با گچ حکم ستون معلقی را برای جلو گیری از ریزش کار دارد و سپس کار اجرا می شود.
تالار اشرف اصفهان
خانه شیخ الاسلام اصفهان
