بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
تنقیح اخلاقی عرفانی و شرح
اسلاید 3 :
مقدمه
تا اواخر سده چهارم هجری، با آثاری که حکما و عرفای اسلامی نگاشتند، اجزای یک نظام فکری و عملی برای مکتب تصوف و اخلاق عرفانی، مهیا گردید؛ اما این اجزا از نظم و ترتیب روشمندی برخوردار نبود تا بتواند مشتاقان این اندیشه را از نقطه ابتدا قدمبهقدم با خود همراه سازد. در اواخر این سده، با ظهور خواجه عبدالله انصاری، عرفان عملی نظم و کمال بیسابقهای یافت و منزلگاههای سیر عارفان و مراحل تهذیب نفس مرزبندی گردید.
از دیگر سوی، غزالی، با این ادعا که مکتب تصوف را از همه فرقهها به حقیقت دین نزدیکتر یافته است، بهشدت به اندیشههای فلسفی تاخت و تحت تأثیر کلام اشعری و با توجه به شریعت و سیره سلف به تبیین مکتب تصوف پرداخت.
در آثار فراوان این دوره ۱۵۰ ساله، غیر از گسترش عناوین و مباحث، رشد چندانی ملاحظه نمیشود. در این درس دوره تنقیح ارکان اخلاق عرفانی با آثار خواجه عبدالله انصاری و غزالی را تشریح کرده، سپس آثار دوره بعد را که شرح و تکرار آثار پیشین است معرفی خواهیم نمود. بدینسان دانشجو خواهد توانست بااهمیت خواجه عبدالله انصاری و غزالی در تبیین مراحل سلوک آشنا گردد.
اسلاید 4 :
دوره چهارم: دوره تنقیح و تکمیل
این دوره در طی ربع قرن که برزخ میان سده پنجم و ششم بود، یعنی سال ۴۸۰ تا ۵۵۰ رخ داد. مباحث سیر و سلوک و دانش عرفان عملی در این دوره، به دست دو تن از برجستهترین چهرههای متعلق به طبقه چهارم عرفا، یعنی خواجه عبدالله انصاری و ابو حامد غزالی، به اوج نظم و اتقان خود رسید.
خواجه عبدالله در کتاب خود، منازل السائرین، که محوریترین متن آشنايي با مقامات عرفا و منازل سیر الي الله است، به پالایش و بسط توصیفات عرفاي سابق از مراحل تهذیب نفس و تعداد و چینش دقیق و فني توقفگاههای بدایت، میانه و نهایت سیر عارفان خداجو همت گماشت. خواجه عبدالله انصاري، که به «پیر هرات» نیز ملقب است، افزون بر شاهکار بینظیرش، منازل السائرین، آثار عرفاني ديگري نیز از خود بهجای گذارده است، مانند: صد میدان و علل المقامات و تفسیر معروف کشفالاسرار و عده الابرار که شاگرد وي، میبدي، آن را تحریر و تنظیم کرده است. خواجه عبدالله بیشک در ادبیات عرفاني، بهویژه نثر ادبی عارفانه در زبان فارسي از سرآمدان تاریخ تصوف به شمار میرود و آثاري چون الهینامه وي در مناجات نگاري الهامبخش آیندگان شده است.
خواجه عبدالله انصاری
اسلاید 5 :
دوره چهارم: دوره تنقیح و تکمیل
غزالي کوشید تا با آثار متعدد خود، این دعوي بزرگ خویش را مدل سازد که تنها راه دستیابی به معارف حقه شریعت و علوم دیني، راه تصفیه باطن و همان روش عرفاست و سایر مشربها همچون مشرب متکلمان و فلاسفه و فقها در دستیابی به معرفت ناب دیني و نیل به سعادت موردنظر شارع مقدس ناموفقاند. وي تلاش عظیمي به کاربست تا شریعت و طریقت را بر یکدیگر منطبق سازد. غزالي حدود یازده اثر اخلاقي از خود بر جاي نهاده است که در این میان، آخرین اثرش که در اواخر عمر به تألیف آن همت گماشت، یعني منهاج العابدین کاملاً به روش عرفاني تنظیم شده است. او در این کتاب از هفت مرحله اساسي در سلوک بهعنوان «عقبه» نام میبرد که هر یک مشتمل بر چند «منزل» است. کساني مانند ابو عبدالجبار ساوی این کتاب را بهترین اثر غزالي شمردهاند و فناري، مؤلف کتاب معروف مصباح الانس، طریقه ارائه شده سلوک در این کتاب را یکي از سبکهای چهارگانه قابلتوجه در تفسیر سیر عارفان میداند.
سایر تصنیفات اخلاقي غزالي - ازجمله مشهورترین آنها، احیاء العلوم - را پس از این در زمره آثار مکتب اخلاق تلفیقي مورد بررسي قرار خواهیم داد. البته شایان ذکر است که غزالي بخش چهارم احیاء العلوم و نیز کیمیاي سعادت و جواهرالقرآن را که در «منجیات» بوده و از بخشهای دیگر مشروحتر است، به سبک و ادبیات عرفاني خالصی نزدیکتر ساخته است.
امام محمد غزالی
اسلاید 6 :
دوره پنجم: دوره شرح و تکرار
این دوره از سده ششم آغاز و تا اندکی بیش از نیمه سده هفتم امتداد مییابد؛ به بیان دقیقتر از مرگ غزالي در ۵۰۵ تا اندکي پس از مرگ محیالدین بن عربي (متوفاي 638 هجري) را شامل میشود. ویژگیهای کمابیش عمومي آثار این دوره عبارتند از:
در تألیفات این دوره مبنا یا اصول بنیادین جدید و بدیعي افزون بر آنچه عرفا در طبقات و ادوار پیشین مطرح ساخته بودند، مشاهده نمیشود؛ هرچند در عناوین فرعي و عناوین مباحث و مسائل، ابتکارات و خلاقیتهایی را در نحوه تحریر مطلب یا تقریب مقصود و یا تحلیل محتوا به خرج دادهاند.
در سطح وسیعي از آثار این دوره و مشرب مؤلفان آنها، عنصر «عشق» و رویکرد حبي و تأکید بر آن راه مییابد.
در بیشتر مصنفات عرفاني این دوره، به طیفي از مباحث پرداخته شده که بخش کمتري از آنها را اخلاقیات عرفاني تشکیل میدهد.
اکثر قریب بهاتفاق آثار این دوره، بیشتر تحت تأثیر آثار دوره سوم هستند تا آثار دوره چهارم و از آن سبک و ادبیات و زاویه دید بیشتر بهره بردهاند و میراث اندیشه بسط و انتظام یافته و پیچیده شده «پیر هرات» در ترتیب و طبقات منازل و مقامات کمتر به شکل مؤثری جذبشده است. البته درمجموع، این مقطع یکصد و پنجاه ساله، از ادوار پرمحصول عرفان پژوهي و داراي کارنامهای مقبول به شمار میآید.
اسلاید 7 :
دوره پنجم: دوره شرح و تکرار
۱. سوانح العشاق، تألیف احمد غزالي، متوفاي ۵۲۰ هجري
آثار این دوره
۲. تمهیدات، تألیف عین القضاه همداني، متوفاي ۵۲۵ یا ۵۳۳ هجري
۳. مفتاح النجاه و نیز انیس التائبین، تألیف احمد جام معروف به ژندهپیل، متوفاي 536 هجري
4. سرالاسرار و نیز الفتح الرباني، تألیف عبدالقادر گیلاني (جیلاني)، متوفاي 560 هجري
۵. آداب المریدین، تألیف ابونجیب سهروردي، متوفاي 563 هجري
6. عبهر العاشقین و نیز رساله القدس و رساله غلطات السالکین، تألیف روزبهان بقلي معروف به شیخ شطاح، متوفاي ٦٠٦ هجري
۷. آداب السلوک و نیز آداب المریدین، تألیف شیخ نجم الدین کبري، متوفاي 616 هجري
۸. عوارف المعارف، تألیف شهاب الدین عمر سهروردي، متوفاي 632 هجري
۹. مرصاد العباد، تألیف نجم رازي معروف به نجم دایه، متوفاي 645 هجري
۱۰. اوصاف الاشراف، تألیف خواجه نصیرالدین، متوفاي 672 هجري
اسلاید 8 :
دوره پنجم: دوره شرح و تکرار
اوصاف الاشراف آخرین تصنیف متعلق به دوره پنجم است که در بیان چیستي و ترتیب منازل سلوک و مقامات عارفان، پیراستهترین و دقیقترین متن این دوره محسوب میشود. خواجه نصیر طوسی تعداد مقامات عارفان را تا ۳۱ مقام میشمارد و آنها را به شش عنصر اصلي در سلوک بازمیگرداند: ۱. زاد و توشه سلوک ۲. موانع سلوک و عوامل برطرفکننده آنها ۳. خود حرکت و مسافت مبداً تا مقصد . احوال سالک در طول مسیر ۵. احوالی که پس از اتمام سلوک براي اهل وصول حاصل میشود . نهایت حرکت و نيل به مقصد نهايي.
او هر یک از پنج عنصر نخست را مشتمل بر شش مقام و عنصر پایانی را شامل یک مقام میداند که بدین ترتیب مجموعاً بر ۳۱ مقام بالغ ميگردد. شایان ذکر است که استنادات قرآني خواجه نصیر در این رساله مختصر فارسي، از استنادات خواجه عبدالله در منازل السائرین بهمراتب دقیقتر است. همچنین منطق ترتیب مقامات، وضوح یکایک و عدم تداخل میان آنها از اثر پیر هرات قابلفهمتر و بیتکلفتر است؛ تکلف آمیز بودن تمایز برخی از مقامات یکصد گانه منازل السائرین، نقطه ضعفي در این اثر ممتاز عرفاني به شمار میرود که حتي در دوره ششم هم با تلاشهای فراوان مفسران آن برطرف نشده است.
اوصاف الاشراف
اسلاید 9 :
دوره پنجم: دوره شرح و تکرار
در این دوره و از سوي طبقه ششم عرفا، چهار مجموعه شعر حکمي - عرفاني برجسته و ماندگار سروده شد که هرچند در شمار اخلاق نگاري عرفاني نیستند، ولي بر این رویکرد تأثیر اساسي بر جاي نهادند. این چهار اثر عبارتند از:
حدیقهالحقیقه، سروده سنایی غزنوي،
متوفای نیمه نخست سده 6 هجری
منطقالطیر، سروده فریدالدین عطار نیشابوري،
متوفاي بین 626 تا 628 هجري
الدیوان، سروده ابن فارض مصري،
متوفایي 632 هجري
مثنوي معنوي، سروده جلالالدین محمد بلخي،
معروف به مولوي و ملاي روم، متوفاي 672 هجري
در میان این چهار اثر، مورد سوم به زبان عربي و سه مورد دیگر به زبان فارسي سروده شدهاند.
اسلاید 10 :
چکیده
1. خواجه عبدالله در منازل السائرین به تبیین مراحل تهذیب نفس و تعداد و ترتیب دقیق و فنی توقفگاههای آن پرداخته است.
۲. غزالی سایر مشارب چون کلام، فلسفه، فقه را در دستیابی به معرفت ناب دینی ناموفق میداند. او سعی نمود شریعت و طریقت را بر یکدیگر منطبق کند.
۳. نثر ادبی و عارفانه خواجه در آثاری چون الهی نامه، جزو آثار بی نظیر تاریخ تصوف است.
4. از سده ششم تا نیمه سده هفتم، فقط در عناوین فرعی و عناوین مباحث و نحوه تحریر مطالب و بیان مقصود، تحول دیده میشود.
5. در آثار دوره پنجم، عنصر «عشق» و رویکرد حبی و تاکید بر آن راه مییابد.
۶. اوصاف الاشراف خواجه نصیر نسبت به آثار خواجه عبدالله انصاری، در ترتیب مقامات، وضوح و عدم تداخل میان آنها و استنادات قرآنی دقیقتر و قابلفهمتر است.
7. مجموعههای شعر در دوره پنجم، مجموعههای شعر از سوی طبقه ششم عرفا مثل سنایی و عطار و ابنفارض نگاشته شده است.
