بخشی از پاورپوینت
اسلاید 1 :
بسم الله الرحمن الرحیم
فهرست مطالب:
بخش اول: مباحث مقدمات
فصل اول: آشنایی با دانش اقتصاد
بخش دوم: مبانی نظام اقتصاد اسلامی
فصل دوم: مالکیت
فصل سوم: آشنایی با وظایف اقتصادی دولت
بخش سوم: ساختار اقتصاد اسلامی
فصل چهارم: تولید
فصل پنجم: توزیع
فصل ششم: مصرف
عوامل تولید و انواع آن
منابع طبیعی و زمین
نیروی کار
سرمایه
مدیریت
اصول حاکم بر تولید
اولویت تولید کالاهای ضروری
اصل عدم تولید کالاهای مضر
اصل لزوم برنامه ریزی و تدبیر
اصل کارایی
اصل اتقان عمل
اصل رعایت حقوق نیروی کار و صاحبان عوامل تولید
اسلاید 2 :
تولید
به هر فعالیتی که صرف آماده سازی یک کالا یا خدمت برای مصرف شود تولید اطلاق میشود. بنابراین پختن غذا در منزل بخشی از فرایند تولید است که در بسیاری از جوامع توسعه نیافته و در حال توسعه توسط خود خانوارها صورت می گیرد.
تولید در جوامع اولیه، فرایند تصرف بسیار ساده و مستقيم انسان در طبيعت است. مثل اینکه میوه را چیده و مصرف می کند.
وقتي شکل زندگي پيچيدهتر ميشود، فرایند و کيفيت توليد هم تفاوت ميکند. مثل تولید نان در عصر حاضر. برای تولید نان خرید زمین، اخذ مجوز از شهرداری و وزارت بهداشت و فرمانداری منطقه، احداث بناء، نصب تجهیزات، خرید آرد، استخدام کارگر و دهها شرط دیگر مقدمات تولید هستند.
اسلاید 3 :
عوامل تولید و انواع آن
عوامل توليد به چند دسته تقسيم ميشوند. معمولاً از:
طبیعت (زمین)،
سرمایه،
نیروی کار
مدیریت
به عنوان عوامل تولید نام برده میشود.
اسلاید 4 :
منابع طبیعی و زمین
منابع طبيعى، همان موهبتهاى الهىاند كه در توليد كالاها و خدمات استفاده مىشوند. گاهى اقتصاددانان از زمين نام مىبرند و منظورشان زمين و آنچه در ظاهر و باطن دارد، است. از این موارد می توان به عنوان نمونه نام برد:
خاک
نفت خام،
سنگ آهن،
مراتع و جنگلها
آبهاى طبيعى
این منابع از یک نگاه به تجدید پذیر و تجدید ناپذیر تقسیم میشوند.
در قرآن كريم براى زمين، افزون بر تعبیر «ارض»، تعابير مختلفى مانند «فِراش»، «بساط»، «مِهاد»، «مَهْد» (گهواره)، «ذَلُول» (رام و مسخّر انسان)، «كِفات» (در بر گيرنده) بهكار رفته است. (كه هر سه مرادف و به معناى بستر براى انساناند تا بتواند در آن استقرار يافته و تصرّف كند).
زمین در تولید کالای کشاورزی عامل اساسی و از مهمترین عوامل تولید است.
در صنعت و خدمات نیز حداقل بهعنوان مکاني که بايد کار توليدي در آن انجام بگيرد نقش ایفا میکند.
اسلاید 5 :
سرمایه
امروزه مواد خام از مباحات عامه نيست که به رایگان در اختیار انسان قرار گیرد. بايد برای تهیه آن پول پرداخته و خريداری شود.
ابزار کار و عموماً سرمایههای فیزیکی در طبيعت بهصورت آماده موجود نيست، در فرایند تولید دیگری پیش از این، تولید شدهاند و اکنون بایستی از صاحبان آن خریداری و بهعنوان عامل تولید در فرایند تولید کالا و خدمت قرار گیرند.
قرآن كريم، چندين كالا از كالاهاى واسطهاى كه توليد شده و در فرآيند توليدِ كالاهاى ديگر قرار گرفتهاند را ذكر كرده است. گاهی از سرمایه به خَرْج تعبیر کرده و از قول گروهی در گفتگو با ذوالقرنین میفرماید:. «قالُوا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَلى أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنا وَ بَيْنَهُمْ سَدًّا.
در برخی از آیات از پوست، پشم کرک و موی چهارپایان عامل واسطه برای تولید خانه، لوازم منزل و لباس نام برده شده است: «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ بُيُوتِكُمْ سَكَناً وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُيُوتاً تَسْتَخِفُّونَها يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَ يَوْمَ إِقامَتِكُمْ وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى حِينٍ.
اسلاید 6 :
نیروی انسانی (نیروی کار)
غير از زمین و سرمایه، نيروي انساني بهعنوان مهمترین عامل در تولید کالا نقش دارد.
اگر کار به تصرفات مادي و بدني که انسانها روي مواد خام طبيعي انجام ميدهند منحصر باشد، در کنارش بايد عامل ديگري بهنام نيروي علمي و صنعتي یا نیروی متخصص و عامل سومی بهنام نيروي اداري انساني یا مدیریت را نیز در نظر گرفت.
قرآن کریم گاهی تعبیر «قوّه» کرده که در جمله «اَعينُونى بِقُّوَّة» اعم از نيروى انسانى و سرمايه است. همچنان که برای بهکارگیری نیروی کار از تعبیر «اجیر کردن» بهمعنای استخدام کردن استفاده کرده و میفرماید: يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ. قصص، 26.
مدیریت
گاهی مديريت را بهصورت مستقل بهعنوان يکي از عوامل توليد بهشمار ميآورند.
كار و مديريت هر دو تلاش بشرى هستند كه در توليد بهكار گرفته مىشود.
كار بر فعّاليّت انسانى اطلاق مىشود كه فاقد ريسك است، ولى مديريت، زكاوت و تيزهوشى خاصى مىخواهد و نياز به ريسكپذير بودن مدير هم هست.
اسلاید 7 :
1) اصل اولویت تولید کالاهای ضروری جامعه (واجبات نظامیه)
كالا، عبارت است از چيزي كه براي تامين و رفع يكي از نيازهاي انساني مورد استفاده قرار ميگيرد.
غير از كالاها، بعضي فعاليتها وجود دارند كه برطرف كننده برخي از نيازهاي انساني هستند، اين فعاليتها خدمت نام دارند.
كالا، از نظر فراواني و كميابي به اقتصادي و غير اقتصادي تقسيم ميشود. كالاي اقتصادي مانند: غذا، پوشاك و مسكن، كمياب است و براي بهدست آوردن آن، كار و تلاش مورد نياز ميباشد، اما كالاي غير اقتصادي «رايگان» است.
البته رايگاني آن لزوماً به دليل عدممطلوبيت يا بدون فايده بودنش نيست، بلكه معمولاً به سبب «فراواني» آن است.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 8 :
كالا برحسب رابطه مقدار مصرف و درآمد به «عادي» و «پست» تقسيم ميشود.
اگر قيمت كالا ثابت و درآمد فرد متغير فرض شود، كالا يا خدمتي كه مصرفكننده با افزايش درآمد، مقدار بيشتري از آن را خريداري مينمايد و با كاهش درآمد مقدار كمتري از آن را خريداري ميكند، كالاي عادي نام دارد. برعكس اگر مصرفكننده با افزايش درآمد مقدار كمتري خريداري نمايد و با كاهش آن مقدار بيشتر، كالا پست ناميده ميشود.
كالاي عادي به «ضروري» و «لوکس» يا تجملي تقسيم ميشود.
تجملي بودن و ضروري بودن نسبت به كالاها، يك چيز ثابتي نيست. ممكن است كالائي براي بعضي لوكس و براي بعضي ديگر ضروري باشد.
همچنين ممكن است یک کالا براي يك فرد يا يك گروه، در زماني لوكس و در زماني ديگر ضروري شود.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 9 :
در فقه بحثی تحت عنوان واجبات نظاميه وجود دارد.
واجبات نظامیه، يعني چيزهايي که نظام جامعه به آنها محتاج است و اگر کمبودي در آنها بهوجود آيد، نیاز عموم مردم تأمین نشده و اختلال در نظام جامعه پدید میآید. برای مثال، تولید کالاهای کشاورزی مانند گندم، علوفه دام و دام در حدي که نياز جامعه برآورده شود واجب شرعي است.
اگر کساني بتوانند کشاورزي کنند و مواد مصرفي مورد نياز جامعه را تأمين کنند، ولي سستی کرده يا به دلیل سود بیشتر در فعالیتهای اقتصادی دیگر و نفع شخصی بهدنبال کارهايي بروند که منفعت بيشتري دارد و اين نيازها را برطرف نکنند مسئول هستند.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 10 :
از نظر اسلام جوامع اسلامي حکم جامعه واحدي را دارند. درست است که بر حسب تقسيمات جغرافيايي يا سياسي ممکن است جوامع متعددي در نظر گرفته شود و هر جامعهاي که در يک قطعهاي از زمين زندگي ميکند حقوق مخصوص به خودش را داشته باشد، واز منابع طبیعی در درجه اول خودشان ميتوانند استفاده کنند، باوجود این، اگر کشور اسلامي ديگري به کالاها يا خدمات يا منابع طبيعي و مواد خام اين جامعه نياز داشته باشد، بر مردم واجب است که به آنها کمک کنند.
برای مثال سالهاست کشور مسلمان فلسطین مورد حمله دشمنان اسلام قرار گرفته است. اثبات شده که خودش به تنهايي از عهده دفع خطر برنمیآید. بر همه مسلمانان واجب است که به این کشور کمک کنند. همچنین، فرض کنید يک کشور اسلامي تحریم نفتی شده و نیاز به نفت دارد؛ در مقابل، کشور اسلامي ديگري از منابع نفتي برخوردار است لازم است که به او کمک کند.
در مورد خدمات هم وضعیت همينطور است. اگر يک کشور اسلامي با بحران سیلزدگی مواجه شد و برای نجات مردم و اسکان آنها به کارشناس و خدمات مختلف و متنوع نیاز پیدا کرد، اين یک تکليف واجب است که بايد کشورهاي ديگر انجام بدهند و منتي هم سرشان ندارند، زيرا تکليف خدايي است. مانند این که فرد در منزل خود در آرامش کامل باشد، ناگهان همسايهاش در معرض سيل قرار بگيرد. در این صورت بر او واجب است که کمک کند و همسايهاش را نجات بدهد.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 11 :
اجرت به ازاء انجام واجبات نظامیه
درباره واجبات نظاميه این پرسش مطرح ميشود که آیا میتوان به ازاء انجام واجبات نظامیه اجرت دریافت کرد؟
گرچه مشهور فقهاء فتوا دادهاند که لازمه واجبات نظاميه بودن اين نيست که تولید کننده سود مادي نداشته باشد، تولید کننده ميتواند ضمن انجام تکلیف واجب يک مزد عادلانهاي هم دريافت بکند. باوجود این، بعضي از فقهاء فتوا دادهاند که در مورد تکاليف واجب وقتي براي کسي تعين پيدا کرد حق ندارد اجرت بگيرد.
پزشک متخصص قلب را فرض کنید که با بیمار قلبی مواجه است به گونهای که اگر او نباشد امکان درمان بیمار وجود ندارد، براساس این دیدگاه، بر او واجب است که بدون دریافت دستمزد بيمار را مداوا کند.
بنا بر مبنای آن دسته از فقها که معتقدند نباید برای انجام خدمات واجب یا اصولا واجبات نظامیه دستمزد یا سود دریافت کرد؛ این پرسش مطرح میشود که مخارج و هزينه کسي که کالاي ضروري را براي جامعه تأمين ميکند از کجا باید تأمين شود؟ آنها که معتقدند اگر کسي مال شخصي دارد از مال شخصيش بايد استفاده کند، اگر ندارد بايد از بيتالمال تأمين شود. به هرحال، يک چنين فتوايي هم در بين فقهاء وجود دارد و اين فتوی بر قانون آموزش و پرورش و بهداشت رایگان که امروز در دنيا مطرح شده انطباق دارد.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 12 :
2) اصل تولید طیب و عدم جواز تولید کالای مضر
یکی از پرسشهای اساسی اقتصاد این است که تولیدکننده چه نوع کالایی و چه مقدار تولید کند؟
در اقتصاد سرمایهداری قیمت شکل گرفته در بازار است که به مؤسسه تولیدی پیام میدهد وارد چه صنعتی شود؛ چه کالایی و چه مقدار تولید کند. قیمت بازاری هر کالا متأثر از عرضه و تقاضای آن کالاست. تمایل و توانایی مصرفکنندگان تقاضای آنان را متأثر میسازد و قیمت عوامل و نهادههای تولید، بهرهوری و دانش فنی را تعیین میکند.
قرآن کریم در آیات متعدد مصرف و در نتیجه تولید را به سمت تولید طیب جهتدهی کرده و نسبت به بهرهمندي انسانها، از طيبات تصریح کرده است. يَسْأَلُونَكَ مَاذَا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ .
كالاي طيب، كالايی است که پاك، حلال، مفید برای جسم و روح و دارای کیفیت قابل قبول باشد. بعضي همه ویِژگیهای طیب را در این عبارت خلاصه کرده و بیان کردهاند که طیب بهمعناي چيزي كه در دنيا و آخرت لذتبخش و پاكيزه است، دانستهاند. در واقع طیب در مقابل خبیث قرار گرفته است.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 13 :
3) اصل لزوم برنامهریزی و تدبیر
حسن التدبیر ینمی المال القلیل و سوء التدبیر یفنیه.
سوء التّدبير مفتاح الفقر
علّمني حسن التّقدير
4) اصل کارآیی (عدم اسراف و استفاده بهینه از عوامل تولید)
کشت در زمين شورهزار که در روايات از مصاديق تضييع شمرده شده، اسراف در سرمايهگذاري و توليد است.
همچنين رواياتي که دور انداختن هسته خرما را اسراف ميشمرند، به مصاديق اسراف در سرمايهگذاري اشاره ميکنند. هسته خرما از عصر صدور روايت تاکنون مصرف واسطهاي براي کاشت نخل يا علوفة دام دارد که عامل توليد است.
همچنين اطلاقات ادلة حرمت اسراف، اسراف در سرمايهگذاري و توليد را نيز در بر ميگيرد، و اتلاف کالاي سرمايهاي و کالاهاي واسطهاي نيز اسراف است.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 14 :
در آية شريفة و«َالَّذِينَ يَکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيم» کنز تحریم شده است.
ميتوان گفت علاوه بر وجوب انفاق بيش از زکات به افراد نيازمند، در شرايطي که توليدکنندگان براي به جريان انداختن چرخه توليد نيازمند به نقدينگي باشند، نگه داشتن دارایی نقدي به نيت بهکارگيري آن در سفتهبازي و فرصتهاي ويژه، و کوتاهي در قرض دادن يا سوق ندادن دارایی پولی به سمت توليد، از مصاديق کنز بهشمار ميآيد؛. و ميتوان گفت از اموال موجود بهرهبرداري صحيح نشده و تخصیص بهینه منابع صورت نگرفته است.
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 15 :
5) اصل تقان عمل
نبی مکرم اسلام وقتی خبر فوت سعدبن معاذ را شنیدند با پای برهنه به همراه یاران خود به تشییع جنازه او وارد شدند و نسبت به غسل، کفن و دفن او اقدام فرمودند. در پوشش قبر او دقت لازم را نموده، محکم کاری کردند و بعد فرمودند:
«إِنِّي لَأَعْلَمُ أَنَّهُ سَيَبْلَى وَ يَصِلُ الْبِلَى إِلَيْهِ وَ لَكِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ عَبْداً إِذَا عَمِلَ عَمَلًا أَحْكَمَهُ .»
همچنین فرمودند:
«یحبَّ اللَّهُ العامِل إِذَا عَمِلَ أن يَحسُن»
اصول حاکم بر تولید
اسلاید 16 :
6) اصل رعایت حقوق نیروی کار و صاحبان عوامل تولید
در بعضي از مکتبهاي اقتصادي از میان مجموعه عوامل تولید تنها برای نیروی کار ارزش قائل هستند و معتقدند مجموعهی محصول سهم نیروی کار است. آنها سهم سرمايه و احیاناً مدیریت را در تولید در نظر نميگيرند. سهم نيروي فکري که در آنجا بهکار گرفته ميشود را نادیده میگیرند و فقط روي کار کارگر که با مصرف کردن انرژي فيزيکي در توليد سهم دارد تکيه ميکنند و نتيجه ميگيرند که ارزش کالا در مقابل مصرف اين انرژي است. در مقابل این دیدگاه، اسلام براي همهی عوامل تولید سهم قائل است.
در درآمد حاصل از تولید افزون بر عوامل تولید، سهمي براي دولت نیز در نظر گرفته شده است. این سهم همان خمس، زکات و ساير مالیاتهاست.
