تحقیق در مورد راهکارهایی برای صرفه‌جویی آب مصرفی و کشاورزی

بخشی از مقاله

راهكارهایی براي صرفه‌جويي آب مصرفي و كشاورزي

چکیده

آب نیروی محرکه‌ی کشاورزی در جهان به شمار می‌رود و توسعه نیز باالطبع با توجه به منابع آب و شیوه‌های آبیاری مقدور است، اما گزارش کارشناسان از وضعیت نگران کننده روند رو به رشد اراضی در معرض شور و ماندابی شدن، کمبود آب موردنیاز و تجمیع آن با کمبود و نارسائیهای مختلف از جمله مسائل مربوط به امکانات اجرایی و تأمین اعتبار، نارسایی در ارتباط‌های فنی و تبادل نظرهای کارشناسی، عدم توجه به تجارب دیگر کشورها موجب به خطر افتادن کشاورزی

و کشت آبی و در نهایت امنیت غذایی خواهد شد. علاوه بر این به امر بهره‌برداری و نگهداری نیز بهای کافی داده نمی‌شود. به نظر می‌رسد چاره کار در افزایش تحقیقات کاربردی، آموزش و ترویج راهکارهای آبیاری و زه‌کشی به منظور صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی و سایر بخش‌ها نهفته است که از آنجا که مصرف آب

در این بخش تا 95٪ آب مصرفی را به خود اختصاص می‌دهد از اهمیت بیشتری نسبت به سایر بخشها برخوردار می‌باشد لذا این مقاله از یک مقدمه و 6 بخش تشکیل شده است: 1- صرفه‌جویی چیست؟ 2- سخنان آیات عظام در مورد صرفه‌جویی آب 3- آب فرهنگ مذهب در گذر زمان 4- در مورد آب آیا می‌دانید که؟ 5- شیوه‌های صرفه‌جویی در آب مصرفی بخش كشاورزي و 6ـ راه‌هاي صرفه‌جويي در مصرف آب خانگي؛ در پايان نیز پیشنهادات و منابع تحقیق آمده است.

مقدمه

به نام خدایی که آب آفرید
ز آب آمده زندگی را پدید‌

چو یزدان به گیتی ره نو گشاد
گیاه و دد و دام و مردم نهاد

همه تشنه‌ی آب پاک آمدند
از او زنده بر روی خاک آمدند

اگر چه در سال 1386 شعار بین‌المللی سازگاری با کم آبی بود اما این واقعیتی است که هر روز بیش از پیش واقعیت زندگی ما شده و هرگز کهنه نمی‌گردد.
آب قدمتی به طول تاریخ بشر و ریشه‌ای به عمق همه‌ی باورها و فرهنگ‌ها دارد. پیشینیان معتقد بودند که زمین مخلوق آب و زندگی مولود آن است. و ما نیز باور داریم که عرش خداوند بر آب استقرار یافته و خداوند هر چیزی را از آب زنده گردانیده است.

با مروری بر تاریخ ایران نیز معلوم می‌شود که از 6000 سال قبل به این طرف جای پای آب را در سازه‌ها و بناها و ... می‌بینیم، اما از دهه‌ی آخر قرن بیستم تاکنون موضوع آب به اندازه تمام تاریخ آن مورد بحث قرار گرفته است و این دغدغه نه فقط بحث سران، بلکه دغدغه‌ی اکثر افراد بشر است به طوری که

کارشناسان گفته‌اند در دو دهه‌ی آینده از هر سه نفر انسان روی زمین دو نفر استرس آب خواهند داشت. امروزه نیز مطابق آمار رسمی حداقل 2/1 میلیارد نفر از مردم جهان به آب سالم بهداشتی و 4/2 میلیارد نفر نیز به سیستم دفع بهداشتی فاضلاب دسترسی ندارند. همچنین روزانه 3 هزار کودک نیز جان خود را به

خاطر آب و بیماریهای ناشی از آن از دست می‌دهند. این کره خاکی را آب فرا گرفته که تنها 3٪ آن شیرین است و نزدیک به این آب شیرین هم به لحاظ اقتصادی و فنی قابل دسترسی نیست. اگر همه‌ی آب‌های موجود دنیا را در یک گالن فرض کنیم کل آب شیرین به اندازه یک قاشق چای خوری است تا جایی که یکی از صاحب‌نظران گفته است: جهانی که به اندازه یک قاشق آب دارد.

در این میان کشور ما ایران از اولین تمدنهایی است که به مقوله آب پرداخته است و بعضی تمدن آن را تمدن آبی نامیده‌اند اما همین کشور 85 درصد سطح آن در مناطق خشک و نیمه خشک و فراخشک قرار گرفته است و متوسط بارش آن بارش جهانی است و در حالی که یک درصد از جمعیت جهان را در خود جا داده، تنها یک سوم منابع آب تجدیدپذیر را در اختیار دارد، پس برای زندگی همراه با رفاه و سلامت گریزی جز پرداختن جدی به مشکل آب نداریم. ما اول باید باور کنیم که کشور کم آبی هستیم و این باور باید در بین مردم و برنامه‌ریزان به طور عمیق نهادینه بشود، دوم اینکه باید باور کنیم چاره‌ای جز سازگاری با کم آبی نداریم

یعنی شرایط زندگی خود را باید با کم آبی سازگار کنیم و سپس باید برنامه‌ریزی داشته باشیم، راهکار اجرایی تدوین نمائیم و به مرحله‌ی اجرا بگذاریم و برای تدوین این راهکارها باید به دنبال میراث گرانقدر خود باشیم و در نهایت سازگاری با کم آبی را تبدیل به فرهنگ کنیم: گیاه کم آب بر، درخت کم آب بر، صنعت کم آب‌بر، انسان بهینه مصرف و در نهایت کشور کم مصرف و اینگونه است که ضرورت پیدا کردن راهکارهایی برای صرفه‌جویی در مصرف آب خودنمایی می‌نماید.

صرفه‌جویی چیست؟
صرفه‌جویی به معنی کم مصرف کردن نیست، بلکه جلوگیری از مصارف غیرضروری می‌باشد. در واقع همان بهینه مصرف کردن است.
صرفه‌جویی در مصرف، درست مصرف کردن، بهینه مصرف کردن و مصرف اقتصادی هر چه که هست یک مفهوم بیشتر نیست و آن درنظر گرفتن صرفه و صلاح همگان در مصرف است. صرفه‌جویی به هیچ عنوان یک مفهوم شخصی و حتی اجتماعی در داخل مرزهای یک کشور نیست. صرفه‌جویی باور و تفکری است که نهایتا به صلاح جامعه، بشریت و زمین و زمانی است که خداوند برای زندگی کردن در اختیار ما گذارده است و در حقیقت شکرگزاری به درگاه الهی است.

فرهنگ‌سازی و وجدانی کردن این باور البته کار سختی است. هنوز حتی در کشورهای اروپایی با وجود تمام توان رسانه‌ای و فرهنگی که دارند لحظه‌ای از یادآوری و آموزش این فرهنگ غافل نیستند. در کشور ما که سالها منابع و سرمایه‌های نسل‌های آینده ارزان در اختیار مردم قرار گرفته است، به ظرافت و شیوه‌های پیچیده‌تری برای پذیرش و رعایت فرهنگ صرفه‌جویی از جانب عامه نیاز میباشد. مردم باید بیاموزند که صرفه‌جویی یک دستور حکومتی نیست و منافع آن اجتماعی و جهانی است نه سیاسی. حقیقتی متأسفانه در سهمیه‌بندی بنزین و شعارهای کم مصرف کردن همیشه سیاسی شده است و مردم هم همیشه در پی راهی برای رعایت نکردن آن.

سخنان آیات عظام در مورد صرفه‌جویی آب
 آیت الله مکارم شیرازی: با اشاره به داستان حضرت یوسف فرمودند: در گرفتاریها نباید دچار وحشت بشویم بلکه باید با استقامت بر سختی‌ها غلبه کنیم ایشان همچنین بیان نمودند بهترین راه مقابله با خشکسالی صرفه‌جویی است.

 آیت الله نوری همدانی: اسراف یکی از گناهان بزرگ است و باید در مصرف آب صرفه‌جویی کنیم.

 آیت الله موسوی اردبیلی: آب را باید مثل هوا و خاک نعمت خدا بدانیم همچنین ایشان فرمودند: هنوز با وجود دریاها، آب زیرزمینی، آب اقیانوسها و نزولات جوی انسانها در مضیقه نیستند. ولی با این حال باید در مصرف آب صرفه‌جویی و از این نعمت الهی درست استفاده کنیم.

آب، فرهنگ، مذهب در گذر زمان
چهار هزار سال قبل پادشاه آشور با ایجاد دریاچه مصنوعی زمین‌های لم یزرع اطراف دجله و فرات را به باغ‌های سبز و خرم تبدیل کرد. آبیاری به کمک رودخانه هم بیش از 5000 سال پیش از میلاد در چین رواج داشته است. از کارهای نیک نزد اهورا مزدا در اوستا آبیاری بوده و گفته شده که زمین‌های بایر و بیابانها جایگاه اهریمنان و دیوان است. در اوستا، آناهیتا (ایزد بانوی آبها) که گردونه‌ی او را در آسمانها چهار اسب ابر و باران و ژاله و شبنم می‌کشیدند كه یکی از بزرگ

ایزدان پیش از زرتشت بوده و معبد او در کنگاور و فارس نمایان است مورد ستایش بوده است و هم مرتبه مهر (میترا) و اورمزد (اهورامزدا) قرار می‌گیرد. در آیین زرتشت آب پاک است و مظهر پاکی‌ها و همیشه نیز باید پاک بماند، زرتشت از اهورامزدا خواست که رودها را لبالب نماید و به پیروان خود می‌آموزد که آلوده کردن آب به هر شکل و گونه خلاف دین و کاری اهریمنی است. شاهان هخامنشی همه‌ی کسانی را که با آبیاری زمین‌های بایر را آباد می‌کردند تا پنج نسل از مالیات معاف می‌کردند.

در تورات به سه مورد وسایل آبرسانی اشاره شده است:
1- در آیه 26 می‌گوید: رمه‌داران اسماعیل با کمک اهالی در «جرو» بدنبال چاههای حفر شده توسط ابراهیم در 1700 قبل از میلاد می‌گشتند.
2- در قرن هشت قبل از میلاد هزطکا پادشاه یهود یک استخر و یک مجرای آب ساخت تا آب را به داخل شهر اورشلیم بیاورد.
3- زنان سامره با یک دیگ مخصوص از یک چاه عمومی که توسط یعقوب به اهالی هدیه شده بود استفاده می‌کردند.

سناجریب بنیانگذار پادشاهی آشور در 700 سال قبل از میلاد برای آبیاری باغ‌های معلق نینوا طبق محاسبه دانشمندان به روزی حدود 3000 هزار کیلو آب نیاز داشت، از آنجا که سطح باغها از رودخانه‌ها خیلی بالاتر بود، سیستمی عجیب را ابداع کرده بود، استوانه‌هایی که درونشان میله‌ای چوبین قرار داشت و دور میله توسط پوست درخت نخل مارپیچهایی درست کرده بودند که با چرخش مارپیچ آب از پایین به بالا منتقل می‌شد. در درون ایلام و ماد اخبار بیشتری در مورد آبیاری به دست آمده است، در حفاری‌های شوش نوعی چاه وجود دارد که از آن آب را با چهارپایان به سطح زمین می‌رساندند. در دوره هخامنشی قسمت

اعظم دعای شاهان نجات ایران در سایه توجهات اهورامزدا و آناهیتا جهت رفع خشکسالی بوده است. در کاوش‌های اخیر در زیر صفه تخت جمشید زه‌کش و هدایت آب را یافته‌اند، بنا به دستور کوروش بر روی دیاله سدی از چوب و خاک بسته بودند و در همین دوره نخستین تلاشها برای بستن سد بر روی کارون و فرات بعمل آمد، بر روی رود کر نیز بندهایی زده شد تا زمین‌های اطراف تخت جمشید را آبیاری کنند، در دوره اشکانیان نیز به آب و آبیاری توجه می‌شد که ادامه روش

دوران سلوکی بود، ساسانیان نیز به روشهای نوین آبیاری توجه بسیار مبذول داشتند زیرا کشاورزی درآمد عمده آنان را تشکیل می‌داد، آنها سیستم آبیاری دیاله را گسترش دادند به طوری که آبیاری جنوب ایران در زمان خسرو اول به درجه بالای خود رسید. در زمان شاپور اول ارتش شکست خورده والرین رومی که 7000 نفر بود و به اسارت ایرانیان درآمده بود برای ساختن سد شاد وران شوشتر به کار گرفته شد. دوره ال بویه نیز از نظر آب یکی از درخشانترین دوره‌های فنی است، لازم به ذکر است در بین آئین‌ها و مذاهب مختلف رودها و آبها همیشه مقدس بوده‌اند. هندیان رود گنگ، مصریان رود نیل، کلدانیان رود فرات و مسیحیان

رود اردن را مقدس می‌دانند. عیسی در رود اردن غسل تعمید داده شد و حضرت یحیی گناهکاران را در این رود غسل می‌داد، در انجیل متی باب سوم نوشته شده است که «من آنانی را که از گناهانشان توبه می‌کنند با آب غسل می‌دهم». در مذهب شینتو نیز در تمام مراسم عبادی از آب برای پاکیزه ساختن بدن فرد و مکان خاص استفاده می‌شود، در اسلام نیز مانند یهودیت و مسیحیت آب ماده پاک کننده محسوب می‌شود. در اسلام قبل از ادای نمازها باید با آب وضو گرفت، مرده‌ها را باید با آب شست، غسل نیز تنها با آب ممکن است، نوزادان نیز باید با آب شسته شوند. در دین اسلام علاوه بر زمزم که چشمه‌ای مقدس است، همه‌ی آبها و رودها مقدس هستند و مسلمانان استفاده بهینه از آب را عبادت می‌پندارند و اسراف آب گناهی بزرگ است.

در مورد آب آیا می‌دانید که؟
- آیا می‌دانید که تنها 36٪ از منابع آب شیرین جهان در کشور ما وجود دارد؟
- آیا می‌دانید که افت سفره‌های آب زیرزمینی در مشهد بین یک تا سه متر گزارش شده است؟
- آیا می‌دانید که یک سیفون معیوب در هر ساعت 40 تا 100 لیتر را هدر می‌دهد؟

- آیا می‌دانید که یک خانواده متوسط در ایران 42٪ آب تخصیص داده شده در منزل را روانه فاضلاب می‌کند؟
- آیا می‌دانید که سالانه حدود 16 میلیون کودک زیر 5 سال به علت کمبود آب آشامیدنی سالم جان خود را از دست می‌دهند؟
- آیا می‌دانید که تنها 3٪ از آبهای کره زمین شیرین می‌باشد؟ و از این مقدار نیز در یخ‌های قطبی و خارج از دسترس انسان است؟
- آیا می‌دانید که ذخایر آب شیرین جهان هر سال کاهش می‌یابد و تا 25 سال دیگر نیمی از جمعیت جهان با کمبود آب شیرین مواجه می‌شوند؟
- آیا می‌دانید که که هم اکنون جمعیت دنیا آب کافی ندارند؟

- آیا می‌دانید که در مناطق روستایی تنها 29٪ مردم به منابع آب دسترسی دارند و تعداد کسانی که از تأسیسات بهداشتی استفاده می‌کنند حتی به 13٪ نمی رسد؟
- آیا می‌دانید که بر پایه تخمین‌های سازمان بهداشت جهانی 80٪ بیماری هایی که گریبانگیر انسان است مستقیماً با آب سر و کار دارند؟
- آیا می‌دانید که 75٪ مردم جهان سوم از داشتن آب بهداشتی سالم محروم هستند؟

- آیا می‌دانید که متوسط بارندگی سالانه در اروپا 750 میلی لیتر در آسیا 500 میلی لیتر و در ایران تنها 250 میلی لیتر است؟
- آیا می‌دانید که هر ایرانی در زمان استحمام 6 برابر و در هر بار مسواک زدن 26 برابر یک اروپایی آب مصرف می‌کند؟
- آیا می‌دانید که چکه شیر آب می‌تواند یک مخزن 1000 لیتری را یک شبه خالی کند؟

- آیا می‌دانید که مصرف آشکار آب برای هر نفر در روز حدود 300 لیتر است اما مصرف نهان برای هر نفر در حدود 6000 لیتر است؟
- آیا می‌دانید که سرانه ی آب برای هر ایرانی در سال‌های 1340 و 1378 به ترتیب 8600 و 2100 متر مکعب بوده است و این مقدار در سال 1358 به 1750 متر مکعب رسیده و پیش بینی می‌شود در سال 1400 به 1300 متر مکعب برسد؟ و با کاهش این مهم به کمتر از 1000 متر مکعب در سال کشور با بحران جدی کم آبی رو به رو خواهد شد؟

- آیا می‌دانید که هر فرد روزانه حداقل 160 لیتر مصرف می‌کند؟
- آیا می‌دانید که شیر آبی که هر ثانیه یکبار چکه می‌کند سالانه 6000 لیتر آب را هدر می‌دهد که همین میزان می‌تواند آب مصرفی روزانه 40 نفر را تأمین کند؟
- آیا می‌دانید آبی که هر شخص در موقع آبیاری یک ساعته باغچه هدر می‌دهد می‌تواند مصرف روزانه یک خانواده چهار نفری را تأمین کند.

شیوه‌های صرفه جویی در آب مصرفی بخش کشاورزی
1. توجه به قناتها از نظر حفر، پاکسازی، لایروبی، ترمیم و نگهداری به عنوان مهم ترین منبع آبی در بحث خشکسالی
2. ساماندهی چاههای کشور و جلوگیری از حفر چاههای مخفی و بی مجوز.
3. احداث چاههای جدید.
4. تحویل آب به صورت حجمی به بهره برداران بخش کشاورزی.
5. تجهیز منابع آب سطحی و زیرزمینی به ابزارهای اندازه گیری.
6. احداث آب بندان ها و اصلاح و بهبود و مرمت آنها خصوصاً در شمال کشور که فواید چند منظوره زیادی دارند.
7. کشت محصولات گلخانه ای.

8. یکپارچه کردن زمین‌های کشاورزی و اقتصاد معیشتی.
9. نصب و تعویض کنتورهای معیوب کانال‌های بتنی.
10. ایجاد سدهای کوتاه و انحرافی و سدهای سطحی و زیرزمینی کوچک و بزرگ.
11. الگو قرار دادن روش تسطیح لیزری به منظور افزایش راندمان آبیاری در مناطق مساعد این روش مانند خوزستان.
12. ایستگاه خطوط انتقال آب و ایستگاه‌های پمپاژ.

13. تجهیز و نوسازی اراضی.
14. زهکشی زیرزمینی و استفاده از شبکه‌های فرعی آبیاری.

15. لوله گذاری و پوشش کانال ها.
16. پرهیز از شیوه‌های قدیمی آبیاری مثل غرقابي.
17. استفاده از آبیاری تزریقی که موجب صرفه جویی آب بیش از 90٪ می‌گردد.

18. جلوگیری از هدر رفتن آب‌های جاری، سیلاب ها، هرز آب ها، باران و نزولات از طریق سدها.
19. استفاده از سیستم آبیاری قطره ای یا بارانی در گلخانه ها که می‌تواند دو تا سه برابر مساحت قبل از سیستم را پوشش دهد.
20. ایجاد درختستان‌های مقاوم به خشکی و گیاهان شورپسند.
21. اصلاح شیوه‌های آبیاری.
22. تغییر شیوه‌های کشت برنج، گندم و سیب زمینی.
23. انتقال آب به خصوص از طریق لوله‌های انتقال.

24. جلوگیری از کشت گیاهان با نیاز آبی بالا.
25. احداث استخرهای ذخیره آب.
26. تغییر ساعت آبیاری از روز به شب برای کاهش تبخیر.
27. توسعه ی عملیات آبخوان داری و آبخیزداری.

28. ترویج آبیاری نوین.
29. پیدا کردن منابع آبی جدید.
30. جایگزینی و بازچرخانی پساب ها و فاضلاب شهری و خانگی به جای آب مصرفی در کشاورزی و آوردن آنها به چرخه ی تولید.
31. احداث سیستم‌های مکانیزه و پیشرفته مانند شیوه ی قطره ای و انواع آنها، بارانی و...
32. لایروبی مسیرهای انتقال آب زیرزمین‌های کشاورزی به طوری که آب از بستر خود خارج نشده و هدر نرود.
33. مواظبت از ‌آبها برای آنکه به سموم دفع آفات گیاهی و کودهای شیمیایی و فاضلاب خانگی و شهری و بیمارستانی، فضولات حیوانی آلوده نشوند زیرا این کار در حقیقت صرفه جویی در مصرف آب است.

34. ایجاد آب شیرین کن ها در سواحل جنوبی کشور برای بهره برداری از آب شور که علاوه بر ایجاد آب شیرین امکان دو بار برداشت محصول در سال را پدید می‌آورد.

35. استفاده از خوشاب ها (شیوه زراعتی سیلابی) در سيستان و رواج آن.
36. استفاده از سیستم آبیاری زیرزمینی تراوا (لوله‌های متخلخل اسفنجی) که حتی یک قطره آب نیز توسط این روش هدر نمی رود.
37. استفاده از پلیمرهای فراجاذب آب، زیرا با افزودن این ماده به خاک علاوه براینکه ظرفیت نگهداری خاک افزایش می‌یابد نفوذپذیری آب نیز در خاک‌های سنگین اصلاح شده و از میزان تبخیر آب در خاک کاسته می‌شود و در نهایت کارایی این مصرف آب آبیاری افزایش یافته و در مصرف آب صرفه جویی می‌گردد.
راههای صرفه جویی در مصرف آب خانگی

1. زمان دوش گرفتن و آب کشی را کاهش دهیم، زیرا با هر دقیقه دوش گرفتن بین 20 الی 40 لیتر آب مصرف می‌شود.
2. هنگام صابون زدن شیر آب را ببندیم.
3. لگنی را از آب ولرم پر کرده و از آن استفاده کنیم.
4. از دوش تنها در آخر استحمام و برای آب کشی استفاده کنیم.

5. از وان حمام استفاده نکنیم زیرا ضروری نمی باشد.
6. کوتاهی موها زمان استحمام و آبکشی را کاهش می‌دهد.

7. از شیرهای سنسور و دوش‌های قابل تنظیم یا دسته اهرمی، شیرهای قطع و وصل و شیرهای پودرکننده و فشار شکن استفاده کنیم.
8. شیر فلکه و سایر شیرها را کم باز کنیم.

9. هنگام ولرم کردن آب برای پر کردن لگن، شیر‌ آب سرد و گرم را با هم باز کنیم.
10. هنگام اصلاح صورت از باز گذاشتن شیر آب خودداری کرده و مقداری آب گرم در کاسه ی اصلاح ریخته و با همان صورت را اصلاح کرده یا تیغ را شستشو دهیم و در پایا صورت را به سرعت بشوئیم.

11. در هنگام وضو گرفتن و انجام هر قسمت از وضو شیر آب را ببندیم.
12. موقع مسواک زدن جریان آب را قطع کنیم، یک لیوان را از آب پر کرده و مسواک را با آن خیس کرده و مسواک بزنیم و با همان لیوان آب دهان را آب کشی نماییم. در هنگام مسواک زدن حداقل 9 لیتر آب در هر دقیقه به هدر می‌رود.

13. توالت را به لحاظ اتلاف آب آزمایش کنیم. مقداری پودر مواد رنگی غیر روغنی نظیر لاجورد یا پرمنگنات اطراف دهانه کاسه توالت بپاشیم. چنانچه بدون کشیدن سیفون مواد مذکور شسته شده و به داخل توالت تخلیه شود مشخص می‌شود سیفون دچار اشکال است و از این طریق حدود چهار صد و پنجاه لیتر آب در شبانه روز تلف می‌شود پس باید سیفون را تعمیر کنیم.

14. با قرار دادن یک بطری پلاستیکی یا آجر در درون مخزن سیفون مقدار آب آن را کاهش دهیم. یک بطری پلاستیکی یک لیتری تهیه کنیم. ابتدا مقداری شن و یا سنگ ریزه به دخل بطری بریزیم به طوری که تقریباً تا ارتفاع پنج سانتی متری کف بطری را پر کند. سپس باقیمانده فضای بطری را با آب پر کنیم و در آن را محکم ببندیم. اینک بطری را به گونه ای در درون مخزن آب سیفون قرار دهیم که مزاحم قطعات نشود. با این شیوه می‌توان حدود بیست لیتر شاید هم بیشتر در مصرف آب روزانه صرفه جویی کرد بدون آن که به کارایی دستگاه سیفون و بهداشت توالت لطمه وارد شود. اگر مخزن آب سیفون بزرگ باشد می‌توان حتی دو بطری پلاستیکی قرار داد.