بخشی از مقاله
چکیده
در پی بحران انرژي سال هاي 1974میلادي به بعد که در اثر بالا رفتن قیمت نفت خام و انرژي رخ داد، روند مصرف انرژي الزاماً تغییر یافت و استفاده بهینه و منطقی از انرژي، در اولویت اول کاري کشورها قرار گرفت. در نتیجه کشورها بر آن شدند که در حوزههاي مختلف مصرف انرژي از جمله ساختمانهاي مسکونی و تجهیزات مصرفی توسط خانوادهها، مسئله بهینه کردن مصرف انرژي را جدي بگیرند و قوانین خاصی را براي ساختمان سازي و به کار بردن عایقهاي حرارتی، بهبود روشهاي گرمایش و سرمایش و ساختار کلی ساختمان و نیز استفاده از تجهیزات صرفهجویی در مصرف انرژي در جهت بهینهکردن مصرف انرژي، تدوین کنند.
هدف از این پژوهش، تحلیل ایجاد انگیزه در سه مقوله اقتصادي، معنوي و اجتماعی - فرهنگی در حوزه رفتار مصرف کننده انرژي است و سپس با بررسی مؤلفههاي مختلف در ایجاد انگیزه و رغبت در مصرفکنندهگانِ انرژي در بخش خانگی در پنج منطقه شمال، جنوب، مرکز، شرق و غرب شهر تهران سعی در مقایسه رفتارهاي مختلف مصرفکنندهگان با ویژگیهاي دموگرافیک3 و جمعیتشناختیِ ایشان دارد که به ارائه راهکارهایی در این زمینه منتهی میشود. در این پیمایش از پرسشنامه ساختاریافته استفاده شده است و پاسخهاي بدست آمده توسط نرم افزار آماري4 مورد بررسی قرار گرفتهاست. در تحلیلهاي آماري با توجه به نوع دادههاي بدست آمده از آمار ناپارامتریک5 استفاده شده است؛ چراکه داده هاي این پیمایش به طور عمده از نوع رتبهاي6 یا از نوع اسمی7 بوده است. در تحلیلها و بررسیهاي آماري از روش آزمون گاما8 و لامبدا9 استفاده شده است.
با توجه به تحلیلها، یافتهها و امتیازهاي بدست آمده، یکی از نکات مهمی که در این پژوهش حاصل آمد این بود که مردم در حیطه آگاهی و شناختی داراي اطلاعات نسبتاً کمی هستند و در حیطه تمایل به عمل بخوبی رفتار میکنند. این در حالی است که اذعان به تمایل در افراد بالاست ولی کمتر عمل میکنند، که این مورد بایستی تقویت شود. در این مقال با توجه به ادبیات پیشین در این حوزه، به ارائه راهکارهایی 36 - راهکار - جهت افزیش آگاهی، اشتیاق و ایجاد انگیزه در مردم براي استفاده بهتر و بیشتر از تجهیزات صرفهجویی در مصرف انرژي پرداخته شده است.
واژههاي کلیدي: راهکارهاي صرفهجویی در مصرف انرژي، تجهیزات صرفهجویی، ایجاد انگیزه، افزایش اشتیاق، آگاهسازي در صرفهجویی
- 1 مقدمه
امروزه عرضه انرژي براي هر جامعهاي یک نیاز قطعی است. انرژي فسیلی فصل جدیدي در زندگی انسان باز کرد و به آن وسعت، سرعت و دقت بخشید و در کل، روند زندگی وي را متحول کرد. با اطلاع از محدود بودن منابع انرژي فسیلی١ و نگرانی از اتمام آن و در پی آلودگیهاي ناشی از استفاده نادرست و بیرویه در سالهاي اخیر، انسان به فکر صرفهجویی در مصرف انرژي، مدیریت مصرف و روي آوردن به استفاده از انرژيهاي نو٢ و تجدیدپذیر افتاد.
سیف ]سیف، 1389، ص. [17 در کتاب خود با عنوان "انرژي و آینده" چنین مینویسد، پیدایش حیات و ادامه آن در زمین همواره به دو عامل بستگی داشته است: آب و انرژي. اما به دلیل استفاده نادرست و بیرویه، اکثریت مردم در ابتدا تمایل چندانی به صرفهجویی و مدیریت مصرف انرژي از خود نشان نمیدادند. مردم کشورهایی چون ایران نیز به دلیل در دسترس بودن، قیمت ارزان و مصرفگرایی بیرویه و حتی خارج از نیاز، به برنامههاي بهینهسازي مصرف انرژي و مدیریت مصرف میل چندانی نشان نمیدادند . پاكنژاد]سابا، سایت رسمی سازمان، تیرماه، [1391، چنین میگوید، در حال حاضر دنیا با دو تهدید بزرگ در زمینه انرژي که شامل منابع نامطمئن و ناکافی و تخریب محیطزیست و تغییرات آبوهوایی است، روبهروست. در کشور ما متأسفانه به انرژي بسیار بیتوجهی میشود و با اینکه جمعیت کشور ما 1درصد جمعیت کل جهان را تشکیل میدهد، حدود 2درصد مصرف انرژي جهان را به خود اختصاص داده است.
دولتها، براي تشویق مردم و ایجاد انگیزه در آنها استفاده از اهرمهاي فشار اقتصادي و ایجاد فضاهاي تشویق و تنبیه را در دستور کار خود قرار دادهاند تا از یک سو با کاهش آلودگی، کیفیت زندگی امروزه را هرچه بیشتر ارتقاء دهند و از سوي دیگر استفاده آیندگان از این انرژيها را بیمه کنند. با این حال، فرآیند بهینهسازي مصرف انرژي در جهان توسعهیافته صنعتی در چارچوب ضرورتها و سیاستها و نیز اعمال مدیریت و بهینهسازي مصرف آن عمري حدود سه دهه دارد. در این مقال سعی شده است که به تلفیق دو موضوعِ استفاده از تجهیزات صرفهجویی در مصرف انرژي با رفتارشناسی، تغییر نگرش و ایجاد اشتیاق و انگیزه در مصرفکننده پرداخته شود.
- 2 ادبیات موضوع
با توجه به افزایش سرسامآور مصرف انرژي در چند دهه اخیر و در پی بحران انرژي سالهاي 1974 میلادي به بعد در اثر بالا رفتن قیمت نفتخام و انرژي، کشورها در پی ارائه راهکارهاي اجرایی براي صرفهجویی در مصرف انرژي و بالا بردن میزان بهرهبرداري از آن بودهاند. در این راستا استفاده منطقی از انرژي در اولویت اول کاري در یکی از مراکز اصلی مصرف انرژي، یعنی ساختمانهاي مسکونی و تجهیزات مصرفی در خانوادهها قرار گرفته است. با به کارگیري این راهکارها تا حدود 30درصد در مصرف انرژي صرفهجویی شده است ]زربخش و همکاران، 1388، ص. .[2 با توجه به اینکه مصرف انرژي در بخش ساختمانهاي خانگی و تجهیزات مصرفکننده انرژي در این بخشها در ایران، حدود 40درصد کل مصرف انرژي است، صرفهجویی حدود 30درصدي در آن رقم قابل توجهی خواهد بود.]گروه مولفان، سابا، 1389، ص. [2
صرفهجویی در مصرف انرژي از دیرباز مورد توجه کشورهاي پیشرفته بوده است. ویلسون [Wilson, et al. 2007, P.15] در کتاب "صرفهجویی در مصرف انرژي خانگی" در بخشی با عنوان وابستگی به نفت چنین اظهار میدارد، "خطرات وابستگی شدید به نفت خارجی، با حمله ي عراق به کویت در سال 1990 در کشورهاي بدون ذخایر سوخت فسیلی آشکار شد و همه را از خواب غفلت بیدار کرد و علاقه و توجه به حفظ و صرفهجویی در مصرف انرژي را در همگان برانگیخت." در ایران صرفهجویی در مصرف انرژي، مدیریت مصرف انرژي و جستوجو به دنبال انرژيهاي نو موضوعی نوظهور به حساب میآید. از آنجایی که کشور ما دومین ذخیره گاز دنیا را دارد و کشوري نفتخیز است و انرژي به صورت فراوان و ارزان در دسترس است، ظاهراً نیازي به جستوجوي انرژي نو و پرهزینه احساس نمیشود. واقعیت این است که نفت و گاز روزي به پایان خواهند رسید ]فتوحی، 1389، ص..[3 از نظر شاخساري ]شاخساري، 1390، ص. [1، باید به این موضوع توجه داشت که با صرفهجویی در مصرف انرژي، هم پول کمتري براي گاز و بنزین هزینه میشود و هم محیط زیست پاکیزهتري به وجود میآید و هم امکان استفاده از آن براي نسلهاي آینده فراهم میشود. گلستانی ]گلستانی داریانی، 1384، ص. [27، یادمان باشد که اسراف انرژي الکتریکی در راستاي افزایش آلایندههاي1 محیطزیست است.
در مبحث نوزدهم ]مبحث نوزدهم، 1389، ص. [3، مقررات ملی ساختمان، چنین آمده است، صرفهجویی در مصرف انرژي یکی از چالشهاي مهم جهان امروز است. در سالهاي اخیر، افزایش نگرانی در خصوص تبعات زیستمحیطی مصرف انرژي و گرم شدن کره زمین اهمیت این موضوع را دوچندان کرده است. از سوي دیگر، سهم بخش ساختمان در مصرف انرژي کشورها قابل توجه است و به همین دلیل در چند دهه اخیر در اکثر کشورهاي صنعتی اقدامات اساسی در زمینه اصلاح الگوي مصرف، با استفاده از ابزارهاي مختلف و از جمله تدوین مقررات و ضوابط، صورت گرفته است. چهار ضلع بهرهوري انرژي به نقل از محمدحسن زربخش ]زربخش، مصاحبه خصوصی- [ محمدحسن زربخش، مدیر دفتر آموزش و اطلاع رسانی سابا - در مدل شماره - 1 - ارائه میشود. ]سابا، سایت رسمی سازمان، مهرماه، [1391
-1-2 تغییر رفتار و نگرش در باب مصرف انرژي
رویکردهاي صرفهجویی انرژي که در آغاز بحران نفتی در سالهاي 1974 غالباً فنی و اقتصادي بود، بتدریج بر نگرش و رفتار مصرف کنندگان انرژي تأکید کرد. ]صفارينیا، 1388، ص. [14 اخیراً راهبردهاي روانشناختی و جامعهشناختی هم در این راستا مورد توجه قرار گرفته و بیش از همه بر ادبیات شناختی و رفتاري مصرف انرژي و نیز نگرشها و رفتارهاي مصرفکنندگان تأکید دارد. استفاده صحیح و منطقی از انرژي و فرآوردههاي آن مسئلهاي است که با رفتار انسان ارتباط مییابد. گرچه راهحلهاي مختلفی، از جمله طراحی محیط، اجراي قوانین و اعمال قدرت از سوي منابع قدرت بیرونی، تهدید یا اجبار، استفاده از فنآوريهاي جدید و غیره از سوي متخصصان ارائه شده است، اما بسیاري از صاحبنظران شیوههاي صرفهجویی داوطلبانه را رویکرد بهتري میدانند. لذا بخش عمدهاي از کار متخصصان علوم اجتماعی و روانشناسی اجتماعی در این حوزه، بر یافتن راههاي تشویق افراد به کاهش مصرف انرژي متمرکز بوده است.
روانشناسی٢ نیز نیازمند تبیین است؛ چراکه وقتی دو واژه روانشناسی و حفاظت را در کنار یکدیگر به کار میبریم، بسیاري از افراد شگفتزده میشوند، اما بسرعت خواهند گفت: »اُه بله، مشکلات محیطی و عدم صرفهجویی در مصرف انرژي، حاصل انتخاب هاي رفتاري انسان هستند و حل این مشکلات نیازمند تغییراتی در الگوي رفتار است.] «صفارينیا، 1391، ص. [15 بر این اساس بسیاري از محققان صرفهجویی انرژي را به عنوان یک رفتار انسانی تلقی کردهاند.
-2-2 رفتار
