بخشی از مقاله
بررسي تغييرات کيفي آب زير زميني آبخوان دشت يزد-اردکان
١- مقدمه
حوضه آبريز يزد - اردکان با وسعت ٨٠٥٠ کيلومتر مربع بخشي از حوضه آبريز سياه کوه بوده، که بين طول ٤٦ ٥٣ تا ٥٥ و عرض ٤٩ ٣١ تا ٥٥ ٣٢ و تقريبا در مرکز استان يزد قرار دارد. اين حوضه از سمت شمال به کوير سياه کوه و از سمت جنوب به خط الرأس ارتفاعات شير کوه محدود گرديده است . بلندترين نقطه اين حوضه شير کوه با ٤٠٧٥ متر ارتفاع از سطح دريا، و پست ترين نقطه آن حاشيه کوير سياه کوه با ارتفاع ٩٧٠ متر مي باشد. ارتفاع متوسط حوضه ١٥٦٥ متر است . شهرهاي يزد، ميبد و اردکان در اين دشت قرار دارند.
محدوده مورد بررسي در واحد ساختاري رسوبي ايران مرکزي واقع شده و داراي برخي از ويژگي هاي تکتونيکي ، چينه شناسي ، ماگماتيسم و دگرگوني ايران مرکزي مي باشد. زمين شناسي منطقه بيشتر مربوط به دوران کواترنري مي باشد.[٤]
متوسط بارندگي در دشت طبق آمار موجود ٦٨ ميليمتر، و در سطح حوزه آبريز معادل ١١٧.٨ ميليمتر است .
حجم ريزش هاي جوي ساليانه بطور متوسط ١.٤ ميليارد متر مکعب بوده، که ٥٣٤ ميليون متر مکعب آن در دشت ، و ٨٥٣ ميليون متر مکعب آن در ارتفاعات و دشتهاي ميانکوهي ريزش مي نمايد. ميزان تبخير در شهر يزد بيش از ٣٠٠٠ ميليمتر در سال، و متوسط درجه حرارت در شهر ١٨.٩ درجه سانتيگراد، و متوسط رطوبت نسبي ٣٥.٣ درصد مي باشد. اقليم اين محدوده بر اساس طبقه بندي دومارتن از نوع خشک و از روش آمبرژه در محدوده بياباني گرم و خفيف قرار مي گيرد.
برداشت از منابع آب زيرزميني از طريق چاه(عميق ونيمه عميق )، قنات و چشمه صورت مي گيرد. مجموع تخليه ساليانه منابع آب در حدود ٦١٧ ميليون متر مکعب بوده، که از اين مقدار ٩٢ درصد در بخش کشاورزي، ٥ درصد در بخش شرب و بهداشت و مابقي در بخش صنعت و دامپروري به مصرف مي رسد. جهت جريان آب زيرزميني از جنوب غرب به سمت شمال شرق است .
٢- ضرورت و اهميت طرح مسئله
آبهاي زيرزميني براي مقاصد مختلفي مورد استفاده قرار مي گيرند. براي مثال آب آشاميدني بيش از ٩٠ درصد شهرها در سراسر جهان از منابع آب زيرزميني تامين مي شود، و در حدود ٤٠ درصد نياز بخش کشاورزي از اين منابع تامين مي شود. دشت يزد - اردکان در مرکز ايران و در منطقه خشک و کويري قرار دارد و با بارندگي کمتر از ٢٥٠ ميليمتر در سال، جزء مناطق خشک به حساب مي آيد.[٢] نبود رودخانه دائمي و بارندگي کم باعث شده در اين منطقه تنها منبع تأمين آب براي کشاورزي، منابع آب زيرزميني باشد. با رشد جمعيت و پيشرفت صنعت ميزان بهره برداري و مصرف و به طبع آن توليد آلودگي در اين منطقه بالا رفته است . کشاورزي به عنوان يکي از مهمترين بخش هاي توليد در منطقه گسترش فراواني داشته است ، و نيازهاي آبي خود را از منابع آب زيرزميني تأمين مي کند. حال با توجه به اينکه تقريبا ٩٧ درصد آب بهره برداري شده براي مصارف کشاورزي و شرب استفاده مي گردد. شناخت صحيحي از روند تغييرات کيفي آب هاي زيرزميني اين دشت ، مي تواند ما را در آگاهي از پيامدهاي بالقوه منفي آن آگاه نمايد. همچنين راهکارهاي مناسبي را براي مديران منابع آب جهت کنترل اين روند ارائه مي نمايد، و به همين سبب کيفيت آب زيرزميني اين دشت موضوعي قابل تأمل مي باشد.
٣- روش کار
ابتدا نتايج کيفي آب زيرزمين دشت را از بخش معاونت مطالعات منابع آب، که در شرکت سهامي آب منطقه اي يزد موجود بود، تهيه گرديد. براي نمايش و ترسيم دقيق تر نقشه هاي همتراز کيفي ، نتايج مربوط به نمونه برداري از چشمه ها و قنوات مختلف دشت را از بانک داده هاي مورد استفاده حذف نموده . از آنجائيکه دشت يزد - اردکان در دو زون ٣٩ و ٤٠ واقع شده است ، کليه نقاط موجود در زون ٣٩ را به زون ٤٠ تغيير زون داده شده اند.(شيفت داده شداند) سپس درون يابي آنرا توسط نرم افزار سورفر انجام داده، و پس از آن آنها را به نرم افزار ١ GIS (سيستم اطلاعات جغرافيايي ) برده و تبديل به رستر شده اند. پس از برش مرز محدوده مورد مطالعاتي ، نقشه هاي بدست آمده را بر اساس استانداردها کلاسه بندي کرده، و جهت نشان دادن روند تغييرات کيفي آب از شدت رنگ استفاده شده است .
در جدول شماره ١ حدود استانداردهاي استفاده شده در کلاسه بندي نقشه ها ذکر شده است . براي هر پارامتر ٢ مقدار وجود دارد.
حداکثر مطلوب : حداکثر غلظتي از مواد که براي آب آشاميدني مناسب تشخيص داده مي شود.[٥]
حداکثر مجاز: ميزان حدي که اگر غلظت مواد موجود در آب از آن تجاوز کند، آب براي آشاميدن مناسب نيست .[٥]
چنانچه آب حاوي عناصري با غلظتي بالاتر از حداکثر مطلوب باشد، از نظر کيفيت در حد پائيني قرار دارد، ولي هنوز قابل آشاميدن مي باشد. ولي مصرف مداوم آب حاوي عناصري با غلظتي بالاتر از حداکثر مجاز در دراز مدت، اثرات زيان بخشي بر سلامت مصرف کننده خواهد گذاشت .[٥] براي کلاسه بندي نقشه هاي هدايت الکتريکي آب ، از حدود موجود در نمودار ويلکوکس استفاده شده است .
براي تهيه نقشه هاي تجمعي بارندگي ساليانه ، ابتدا آمار بارش نزولات جوي بصورت بارن و آب ذوب شده حاصل از برف را، از اداره کل آب و هواشناسي و ايستگاههاي باران سنجي آب منطقه اي تهيه نموده، وهمانند نقشهاي کيفي تهيه شده، نقشه هاي تجمعي بارندگي ساليانه آن رسم گرديد.
٤- تجزيه و تحليل نقشه هاي کيفي
٤-١ هدايت الکتريکي
همانطور که بر روي نقشه هاي شماره ١ الي ٣ بترتيب مربوط به سالهاي ٨١،٨٣،٨٥ مشاهده مي شود، در همه نقشه ها، هدايت الکتريکي آب از غرب به شرق، و از جنوب به شمال بيشتر مي شود. بر اساس هيدروگراف تهيه شده غرب و جنوب غرب(در محدوده کوه شيرکوه) منطقه به عنوان ورودي دشت شناخته شده است ، و در ورودي دشت بدليل اينکه آب مسافت زيادي را طي نکرده، وکمتر با سازندهاي اطراف تماس داشته ، از درجه کيفيت بالاتري برخوردار است . کوير سياه کوه در شمال و شمال شرق محدوده مورد نظر نقطه خروجي اين دشت بحساب مي آيد. با توجه به نقشه هاي شماره ١٣ الي ١٥ که مربوط به بارندگي سالهاي ٨٤،٨٢،٨٠ مي توان دريافت ، در اين دشت بارندگي تاثير بسزائي در ميزان هدايت الکتريکي آب آبخوان دارد. بطوري که در سالي که بارندگي بيشتري وجود داشته ، ميزان هدايت الکتريکي آب در محدوده مناسب تري قرار گرفته است .
همچنين بدليل نوع خاک و سنگ بستر ورودي آبخوان (جنوب غربي ) که از واحدهاي آهکي با نفوذپذيري بالا دارد، آب از طريق شکافها به زمين نفوذ کرده، و باعث کاهش ميزان املاح و ميزان EC مي شود.
٤-٢ کلرايد
سنگهاي رسوبي (تبخيري)مهمترين منشا کلرايد در آب زيرزميني هستند. از اين نظر سنگهاي آذرين اهميت کمتري را به آنها دارند. غلظت آن در مناطق مرطوب اغلب کمتر از ١٠ ميليگرم در ليتر است و در مناطق خشک تر تا ١٠٠٠ ميليگرم در ليتر هم مي رسد.[٣] ميزان کلرايد، EC و TDS در اغلب دشت هاي مختلف تقريبا با هم رابطه مستقيم دارند، و نقشه هاي آنها با هم تقريبا همپوشاني دارد. در نقشه هاي شماره ٤ الي ٦ بترتيب مربوط به سالهاي ٨٥،٨٣،٨١ باز هم آن روند در مورد ميزان هدايت الکتريکي تکرار شده است . همچنين با توجه به نقشه هاي شماره ١٣ الي ١٥ بترتيب مربوط به بارندگي سالهاي قبل آن يعني سالهاي ٨٤،٨٢،٨٠ مي توان باز هم به نقش بارش در ميزان يون کلرايد آبخوان پي برد.
