بخشی از مقاله
چکیده
در مناطق خشک و فراخشک از جمله دشت یزد-اردکان که با عوامل محدود کننده ای چون بارش کم، دمای زیاد و تبخیر فراوان روبرو هستیم، نقش عوامل خاکی و رخسارههای ژئومورفولوژی در استقرار پوشش گیاهی بسیار مهم است. رخسارههای ژئومورفولوژی به ویژه الگوی بیوهیدروژئومورفولوژی چند ضلعی نقش مهمی در استقرار گونههای گیاهی و فرآیندهای خودسازماندهی در اکوسیستمهای مناطق خشک ایفا میکنند .
پارامترهای سنگریزه، هدایت الکتریکی، واکنش کل اشباع، درصد مواد خنثیشونده، گچ برحسب درصد، کربن آلی، ازت کل برحسب درصد، فسفر قابل جذب برحسب PPM، پتاسیم قابل جذب برحسب PPM، شن، سیلت، رس، بافت خاک، - meq/l - Na، Ca + Mg - meq/l - ، - ESP1درصد - و - SAR2درصد - است تا عمق 350 سانتی متری پایش شد. همچنین آستانه رطوبت خاک برای استقرار تاغ در دهانه الگوی چندضلعی 4/5 درصد است.
واژه های کلیدی: خصوصیات خاکشناسی، شق، الگوی چندضلعی، رطوبت خاک، دشت یزد-اردکان
مقدمه
شق، شکاف، درز و یا جدایی دیوارههای زمین بر اثر نیروهای کششی حاصل از اختلاف ناشی همگرایی ذرات خاک و یا نشست زمین پدید میآید. شکافهای کششی مکانهایی با ویژگیهای فعال رسوب و نیروی کششی رخ میدهد.شق شکافی روباز در درون زمیناست که معمولاً بر اساس شکسته شدن و جدا شدن لایهها از هم ایجاد میشود. اغلب شکافها طولانی، عمیق و به صورت موازی هستند. به طور عمده شقها تحت تأثیر عوامل متعددی مانند نشست سطح زمین تا عمق سفره آب زیرزمینی ادامه مییابد. عوامل متعددی در ایجاد این پدیده دخالت دارند. به طوری که یکی از مهمترین آنها کاهش فشار هیدروستاتیکی خاک ناشی از افت سطح سفره آب زیرزمین در اثر برداشت بیرویه و یا خشکسالی است.
مطالعه الگوهای پوشش گیاهی به علت گستردگی در مناطق خشک قابل تأمل است. از این رو این پدیده اطلاعات مفیدی مانند آسیبپذیری سیستم به تغییرات ناگهانی بیابانزایی در اثر تغییرات اقلیمی و یا دستکاری انسان را بیان می-کند - ʼ2GRULFR D' E F و همکاران، 2006 و van de Koppel و همکاران . - 2002مهمترین ویژگی مناطق خشک، ظهور لکههای گیاهی در بخشهای فاقد پوشش است؛ که زمینه اعمال مکانیزم رواناب - نفوذ3 - مکانیزم تجمع منابع - 4 را فراهم میآورد. این مکانیزم با تجمع رواناب در قسمتهای فاقد پوشش به دلیل عدم نفوذپذیری خاک و حرکت آن به سمت پهنههای پوششی و نفوذ در این محدوده، مهمترین عامل شکلگیری انواع الگوها در اکوسیستمهای خشک است - Saco و همکاران، . - 2007
Bautista و همکاران - 2007 - به بررسی نقش الگوهای گیاهی در تولید روانآب و رسوب در مناطق نیمه خشک مدیترانهای اسپانیا پرداختند. نتایج تحقیق این محققان نشان میدهد که تراکم الگوی پوشش گیاهی و تولید روآناب و رسوب نه تنها بر هم اثر میگذارند، بلکه بین آنها نسبت عکس وجود دارد.Ravi و همکاران - - 2010 معتقد است که تقابل بین فرایندهای فرسایش خاک و پوشش گیاهی عامل اصلی در تعیین الگوی پوشش گیاهی شامل باندی، نواری، نقطهای و حلقوی Lefever - و Lejeune، 1997و Borgogno و همکاران، - 2009 به ویژه در مناطق خشک است.
Cartenì و همکاران در سال 2012 به ارائه مدل ریاضی الگوی پوشش گیاهی حلقوی تحت اثر تقابل ویژگیهای خاک پرداختند. مدل طراحی شده به صورت کمی به شرح پویایی با مدل دیفرانسیل جزئی غیرخطی دو عامل ذیتوده گیاه و تجزیه آن و جمع آوری لاشبرگ در خاک و نقش آن در توسعه الگوی پوشش گیاهی میپردازد. نتایج تحلیلی این محققان نشان داد که تشکیل الگوی حلقوی در گراسلندهای مدیترانهای ناشی از تجزیه بقایای گیاهی در خاک و سرعت تجزیه این بقایا که به شرایط محیطی وابسته است، ارتباط دارد.
مواد و روشها
منطقه مورد مطالعه در دشتسر پوشیده دشت یزد-اردکان قرار دارد. شکل 1 موقعیت منطقه مورد مطالعه را نشان میدهد. یکی از عوامل مهم در جلوگیری از توسعه ریشهدوانی گونههای گیاهی مانند تاغ در منطقه مورد مطالعه، وجود سخت لایههای رسی میباشد. به همین سبب در بسیاری از عرصههای تاغکاری شده با خاک ریزدانه و رسی نهالهای کاشته شده تاغها، یا از بین رفتهاند و یا از رشد مناسبی برخوردار نیستند.
شقها و الگوهای چندضلعی با مساحتی در حدود 4300 هکتار از شرق دشت یزد-اردکان - ارتفاع 1250متر - تا غرب این دشت به صورت طولی - ارتفاع 1140 متر - در حال گسترش است. حفاری چهار حلقه چاه گمانه 15 متری و یک گمانه 90 متری در منطقه رستاق نشان میدهد، جنس سفره آب زیرزمینی رستاق و محل گسترش شقهای دشت یزد-اردکان، ریزدانه و بیشتر از سیلت و رس است. میانگین بارندگی منطقه مورد مطالعه 53 میلیمتر، حداکثر بارش 24 ساعته 29 میلیمتر و متوسط سالانه دما 19 درجه سانتیگراد است.
طول اضلاع الگوهای چندضلعی دشت یزد-اردکان از 60 تا 245 متر و مساحت آنها از 200 تا 3600 مترمربع متغیر است. عرض دهانه الگوهای چندضلعی از 15 سانتیمتر تا 5 متر و یا حتی بیشتر نیز میرسد. دهانه الگوها در ابتدا تشکیل معمولاً 15 سانتیمتر و در شقهای خندقی به 5 متر نیز میرسد. شکل 1 موقعیت گسترش الگوهای چندضلعی در محدوده مورد مطالعه دشت یزد-اردکان را نشان میدهد. همچنین شکل 2 نمایی از شق های و الگوی چندضلعی دشت یزد-اردکان را نشان میدهد. در این پژوهش پارامترهای فیزیکوشیمیایی خاک پای بوته گیاه در محل شق و پای بوته گیاه همسن آن در بیرون شق و در عمقهای مختلف - تا عمق 350 سانتیمتری - اندازهگیری شد. این پارامترها شامل سنگریزه، هدایت الکتریکی، واکنش کل اشباع، درصد مواد خنثیشونده، گچ برحسب درصد، کربن آلی، ازت کل برحسب درصد، فسفر قابل جذب برحسب PPM، پتاسیم قابل جذب برحسب PPM ، شن، سیلت، رس، بافت خاک، - meq/l - Na، Ca + Mg - meq/l - ، - ESP5درصد - و - SAR6درصد - است. شکل 3 نمایی از پروفیل حفر شده در محل الگوی چندضلعی و در دهانه شق را نشان میدهد.
