بخشی از مقاله
بررسی نقش معادن و صنایع وابسته در اقتصاد کشورها و ضرورت افزایش بهره وری در معادن زغال سنگ ایران
چکیده
معادن تامین کننده مواد اولیه مورد نیاز بسیاری از صنایع بوده و در امرخودکفایی صنعتی، ایجاد اشتغال مولد و افزایش تولید ناخالص ملی و در آمد سرانه یک کشور نقش بسزایی دارند. از بین تنوع بسیار زیاد مواد معدنی، زغال سنگ فراوان ترین ماده معدنی موجود در پوسته زمین ویکی از منابع مهّم تامین انرژی جهان میباشد. به استناد ارقام منتشر شده 0/027 انرزی و 40 درصد برق مصرفی جهان از این ماده معدنی تامین میشود. کشور ایران با داشتن میزان ذخیره قابل استخراج زغال سنگ معادل 1710 میلیون تن یعنی0/17 در صد از کل ذخایرجهان ، در رده سیام جهان قرار دارد. مناطق طبس، کرمان و البرز مهم ترین حوضه های زغال دار ایران می باشند. تحقیقات انجام شده نشان می دهند که اکثر معادن ایران و خصوصا معادن زغال سنگ از وضعیت اقتصادی مطلوبی برخوردار نبوده و در مواردی زیان ده می باشند. در ایران اکثر معادن بزرگ و از جمله معادن زغال سنگ توسط دولت اداره می شوند. این امر ناشی از پایین بودن راندمان کاری و بهره وری می باشد. به نظر می رسد با تغییر سیستم مدیریت معادن و واگذاری کار به بخش خصوصی بتوان در کوتاه مدت وضعیت اقتصادی بسیاری از معادن را اصلاح کرد. برای اقتصادی کردن معادن و در نتیجه نایل شدن به وضعیت مطلوب اقتصادی کشور توجه خاص دولت به معادن و معدنکاری و تغییر ساختار آنها امری ضروری به نظر می رسد. تحقیق، توسعه و سرمایه گذاری در تامین ماشین آلات جدید معدنی از عوامل عمده افزایش بهره وری و بهبود وضعیت اقتصادی در معادن می باشند. میزان تولید سالانه زغال سنگ کشور حدود دو میلیون تن یعنی 0/05 درصد تولید جهان میباشد. با مقایسه ارقام ذخیره وتولید در می یابیم که برای اینکه سهم کشور ما در استخراج و تولید زغال سنگ متناسب با ذخایر آن باشد میزان تولید کنونی میباید حداقل سه برابر افزایش یابد.
-1 اهمیت معادن و صنایع وابسته در اقتصاد یک کشور
معادن و صنایع وابسته به آن در اقتصاد یک کشور نقش اساسی دارند. بررسی این موضوع از سه جهت حائز اهمیت است:
الف- معادن تامین کننده مواد اولیه مورد نیاز بسیاری از صنایع بوده و در امرخودکفایی صنعتی یک کشور نقش بسزایی دارند. به طوری که می توان ادعا کرد که صنعتی را می توان مستقل نامید که قبل از هر چیز مواد اولیه مصرفی آن از منابع داخلی تامین شود.
ب - معادن و صنایع وابسته به آن خصوصا معادن زغال سنگ در ایجاد اشتغال مولد از اهمیت زیادی برخوردارند، به طوری که نیمی از کل شاغلین در صنعت معدنکاری جهان یعنی حدود 6 - 5 میلیون نفر از آن ها در معادن زغالسنگ مشغول کار می باشند. تعداد شاغلین در معادن زغالسنگ ایران در سال 2004 میلادی با تولید تقریبی 2 میلیون تن برابر 24311 نفر بوده است(. (http://www.en.wikipedia.org/wiki/coal
ج - در موضوع افزایش تولید ناخالص ملی و در آمد سرانه یک کشور، معادن نقش انکارناپذیری دارند. به عنوان مثال کشور ایتالیا با داشتن ذخیره ای معادل یک پنجم ذخایر سنگ نما و تزئینی ایران، پنح برابر نفت ایران درآمد ارزی دارد .(Gray, 2003) همچنین اقتصاد کشور شیلی عمدتا متکی بر استخراج وصادرات فلز مس می باشد. علاه بر این به گزارش روزنامه تایمز از زمان اشغال افغانستان، آمریکاییها یک تریلیون دلار ذخیره معدنی بکر شامل آهن،مس،کبالت، طلا و فلزات مهم صنعتی مثل لیتیوم کشف کرده اند. روزنامه تایمز به استناد یادداشت های پنتاگون گزارش می دهد که افغانستان می تواند به عربستان صعودی لیتیوم تبدیل شود .(Bowersox and Chamberline, 1995) درمورد اهمّیت زغال سنگ یادآوری میشود که از میزان 6/3 بیلیون تن مواد معدنی که در سال 2000 میلادی در سراسر جهان و به طور اقتصادی استخراج شده است، 4/3 بیلیون تن یعنی 70 درصد آن مربوط به زغالسنگ به صورت خام بوده است .(Brendow, 2005)
-2 میزان ذخایر و تولید زغال سنگ در جهان و ایران
زغالسنگ یکی از منابع مهّم انرژی جهان و اولین سوخت فسیلی میباشد که توسط بشر به عنوان منبع اصلی انرژی مورد استفاده قرار گرفته است. مصرف اولیه این ماده معدنی برای تولید گرما و پخت و پز در منازل بوده است. امروزه زغال سنگ در صنایع مختلف از جمله تولید بخار در نیروگاههای برق، صنایع فولادسازی، تولید قطران، مواد شیمیایی و تهیه کودهای شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرد. بر اساس آمار ارائه شده در سال 1996 میزان ذخایر تخمینی زغال سنگ جهان حدود 1 تریلیون تن برآورد شده است و پیشبینی میشود که میزان ذخایر شناخته شدهً قابل استخراج با تکنولوژی کنونی برای 300سال آیندهً جهان کافی باشد. زغال سنگ علاوه بر کاربرد در امر تامین انرزی، لازمه پیشرفت صنعتی کشورها بوده و در اثر افزایش جمعیت و پیشرفت تکنولوزی مصرف آن رو به رشد می باشد. شاهد این مدعا آمار ارائه شده توسط نشریه "انستیتو جهانی زغال سنگ" می باشد که بر اساس آن 0/027 انرزی مصرفی جهان به زغال سنگ مربوط می شود (دانشی، .(1374 علاوه بر این 40 درصد برق جهان از این ماده معدنی تامین میشود(.( http://www.en.wikipedia.org/wiki/coal
هر چند در حال حاضر سوختهای فسیلی مانند نفت و گاز سوختهای تمیز محسوب میشوند و به همین دلیل زغالسنگ در سالهای اخیر اهمّیت اوّلیه خود را از دست داده است، ولی با کم شدن و در نهایت اتمام ذخایر نفت وگاز طبیعی، به نظر میرسد در آیندهای نه چندان دور مجدداً زغالسنگ اهمیّت اولیّه خود را کسب کرده و در تأمین انرژی مصرفی جوامع بیشترین نقش را خواهد داشت. علاوه بر این طی سالیان اخیر با اختراع پدیده فنآوری معکوس، زغال-سنگ فقط یک سوخت نخواهد بود، بلکه یک منبع ارزشمند جهت تولید مواد خام برای تولید سوخت تمیز و انواع مواد شیمیایی خواهد بود .(Crickmer and Zegeer, 1981)
از میان سه نوع سوخت فسیلی یعنی زغالسنگ، نفت و گاز طبیعی، زغالسنگ دارای گستردهترین ذخایر توزیع شده در سراسر جهان است و در بیش از صد کشور جهان تولید میشود. کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه، چین، هند و استرالیا پنج کشور عمده زغالدار جهان میباشند. جمهوری اسلامی ایران با میزان ذخیره قابل استخراج معادل 1710 میلیون تن، در رده سیام جهان قرار دارد. میزان ذخایر زغال سنگ ایران و جهان در جدول 1 نشان داده شده است. بنا بر رقم فوق سهم ذخایر زغالسنگ ایران 0/17 در صد از کل ذخایر جهان است .( http://www.en.wikipedia.org/wiki/coal)
مناطق طبس، کرمان و البرز مهم ترین حوضه های زغال دار ایران می باشند. علاوه بر این ذخایر پراکنده ای در شرق استان خراسان، کاشان، آذربایجان و غرب کشور در نزدیکی سنندج و کرمانشاه وجود دارد. حوضه های عمده زغالی ایران همراه با ذخایر قطعی و احتمالی آن ها در جدول 2 نشان داده شده است. کشور ایران از نظر میزان ذخیره در رتبه دوازدهم و از نظر تولید در رده سی و سوم جهان قرار دارد.
اطلاعات مربوط به معادن زغال سنگ ایران طی سال های 2000 تا 2004 یعنی طی برنامه پنج ساله سوم توسعه اقتصادی کشور در جدول شماره 3 نشان داده شده است.
از سوی دیگر میزان تولید زغال سنگ کشور بر اساس آمار اعلام شده از سوی معاونت معدنی وزارت صنایع و معادن مندرج در جدول شماره 1 سالانه حدود دو میلیون تن یعنی 0/05 درصد تولید جهان میباشد. با مقایسه ارقام فوق در می یابیم که برای اینکه سهم کشور ما در استخراج و تولید زغال سنگ متناسب با ذخایر آن باشد میزان تولید کنونی میباید حداقل سه برابر افزایش یابد.
-4 مفهوم بهره وری و ضرورت افزایش آن در معادن و مجتمعهای معدنی - صنعتی
در ایران اکثر معادن بزرگ و از جمله معادن زغال سنگ توسط دولـت اداره و رانـدمان کـاری و بهـره وری بسـیار کمـی دارند. طی یک بررسی انجام شده در معدن طزره که یکی از واحد های تحت پوشش شـرکت زغـال سـنگ البـرز شـرقی می باشد، مشخص گردید که دو پـارامتر مهـم یعنـی رانـدمان و بهـره وری کـه نشـان دهنـده کیفیـت مـدیریت معـدن رمیباشند، بسیار پایین است. نتایج این بررسی حکایت از آن داشـت کـه در مقایسـه بـین دو کارگـاه بـا شـرایط زمـین شناسی مشابه و تجهیزات
