بخشی از مقاله
چکیده
کنترل و بهرهگیری از آب در ایران پیشینه ای فراتر از تاریخ مدون دارد. به گواه تاریخ آب بستر آبادانی و عامل پیدایش تمدنهای کوچک و بزرگ بوده است. برخلاف بسیاری از مناطق دنیا، به دلیل وضعیت جغرافیایی، سیاسی و توپوگرافی آب در محل زندگی ایرانیان مهیا نبوده و با شیوههایی همچون قنات، بندهای انحرافی، سدهای کوتاه، آب انبار و ... آب مورد نیازخود را تأمین می نمودهاند. در عصر کنونی با افزایش بی رویه جمعیت، برداشت غیر اصولی از منابع آبی، نیاز به غذا، بهرهبرداری نامناسب از خاک و ... بشر را همچون پیشینیان بر آن وا می دارد که نسبت به تأمین آب سالم و نگهداشت آن به دنبال شیوههای نوین باشد و خود را محدود به مکان و زمان ننماید. در این تحقیق به منظور بررسی تأثیر بانکت در کنترل رواناب و حفظ رطوبت خاک اقدام به ایجاد بانکت های لوزی شکل در دامنه شیب دار و مقایسه رطوبت آن با بستر کاملا طبیعی در انتهای هر بانکت گردید . وظیفه اصلی این بانکت ها جمعآوری و هدایت آب حاصل از بارش به انتهای بانکت و نفوذ آن به داخل خاک می باشد. پژوهش حاضر در یک دوره 5 ماهه نگهداشت رطوبت خاک در پای بانکت ها را مورد پایش و ارزیابی قرار داده وبا استفاده از آزمونهای آماری به مقایسه آنها با شرایط کاملا طبیعی می پردازد.
کلید واژه: بانکت- کنترل رواناب- رطوبت خاک
مقدمه
طبق مطالعات طرح جامع آب کشور، ریزشهای جوی کشور سالانه بالغ بر 413 میلیارد مترمکعب میباشد که از این مقدار حدود 92 میلیارد متر مکعب به صورت جریانهای سطحی جاری شده، 25 میلیارد متر مکعب مستقیماً به آبخوانهای آبرفتی نفوذ کرده و مابقی به صورت تبخیر و تعرق از سطح زمین، جنگلها، مراتع، دیمزارها و پیکرههای آبی از دسترس خارج میگردد لذا جلوگیری از اتلاف این منبع مهم امری اجتناب ناپذیر است و نیاز به برنامهریزی اصولی و صحیح دارد.
در این تحقیق به منظور بررسی و مقایسه رطوبت خاک در حالت کاملا طبیعی با حالت غیر طبیعی، اقدام به طراحی و ایجاد بانکت هایی به شکل هندسی لوزی در شیب 25 در صدی دامنه گردید. وظیفه اصلی این بانکت ها جمعآوری و هدایت آب حاصل از بارش به انتهای بانکت و نفوذ آن به داخل خاک میباشد. مقاله حاضر وضعیت نگهداشت رطوبت خاک را در قسمت انتهایی سامانه مورد بررسی و ارزیابی قرار داده و با بستر کاملا طبیعی مقایسه می نماید.
جمعآوری آب باران از سطح دامنهها و متمرکز نمودن آن در یک نقطه سبب افزایش سطح سفره های زیر زمینی، جلو گیری از ایجاد رواناب و کاهش سیلاب و افزایش میزان رطوبت خاک در آن نقطه میگردد. در صورت کاهش تلفات تبخیر از سطح دامنهها به طریق مختلف میتوان مقدار رطوبت خاک را در طول زمان در درون خاک افزایش داد. در صورت ایجاد چنین شرایطی میتوان از رطوبت ذخیره شده جهت استقرار گونههای گیاهی خاص در مناطق مختلف متناسب با شرایط آن منطقه استفاده کرد.
روش جمعآوری باران از سطح دامنههایی از روشهای اقتصادی تأمین آب در مناطق خشک و نیمه خشک محسوب میگردد . - 9 -
با استفاده از جمعآوری آب باران از سطح دشتهای ایران امکان به زیر کشت بردن حدود 3/9 میلیون هکتار اراضی جدید وجود دارد 2 - و. - 3
در سالهای اخیر جمعآوری آب باران از سطح دامنهها و متمرکز نمودن آن در یک نقطه خاص توسط محققین مختلفی بررسی شده است.
جمعآوری آب باران از سطح دامنههای طبیعی - 2 - و جمعآوری باران از سطح دامنه هایی که توسط مالچ نفتی پوشانده شدهاند صورت پذیرفته - 4 - که نتایج مثبتی را در بر داشته است. با استفاده از این روش اقدام به کشت انگور دیم - 3 -
و درختان اکالیپتوس و کاج - 5 - گردیده که نتایج مفیدی را در بر داشته است.
جمعآوری آب باران و انتقال آن به پشت بندهای کوچک در مناطقی با میانگین بارش سالانه 240 میلیمتر مورد آزمایش قرار گرفته و انجام عملیات کاهش تبخیر درختان پسته استقرار یافتهاند 8 - و - 9 با استفاده از همین تکنیک امکان استقرار گیاه Azadi rachta Indica و افزایش تولید بیوماس آن در مناطق بیابانی فراهم گردیده است . - 10 -
از این رو در پژوهش حاضر از سطوح لوزی شکل با هدف تجمیع آب باران در یک نقطه، جلوگیری از اتلاف آن و افزایش رطوبت و طول دوره ماندگاری آن استفاده می نماید و به مقایسه آن با شرایط کاملا طبیعی می پردازد.
مواد و روشها
الف - موقعیت محل اجرای طرح
موقعیت اجرای طرح در روستای هرنج در فاصله 6 کیلومتری شهرک طالقان از توابع استان تهران با طول جغرافیائی ً20َ46ْ50 و عرض جغرافیائیً30َ12ْ36 و با ارتفاع 2150 متر از سطح دریا واقع شده است - شکل . - 1 موقعیت
مکانی طرح در دامنه جنوبی با شیب 25 در صد واقع شده است - تصویر . - 1
ب-خصوصیات اقلیمی محدوده طرح متوسط بارش منطقه 420 میلیمتر میباشد که از اواسط پائیز شروع شده و تا اوایل بهار ادامه دارد. با نزدیک شدن فصل گرما و افزایش نیاز آبی گیاه بارندگی به حداقل رسیده و این کمبود تا اوایل مهرماه کاملاً مشهود است که این موضوع ضرورت بررسی وضعیت رطوبت خاک را برای تأمین نیاز آبی گیاه اجتناب ناپذیر مینماید. میزان پتانسیل تبخیر معادل 2200 میلیمتر برآورد گردیده است که همزمان با افزایش نیاز آبی گیاه افزایش یافته و اوج آن به مرداد ماه منتهی میگردد. حداکثر بارندگی 24 ساعته بادوره برگشت ده ساله معادل 46 ملیمتر محاسبه گردیده است . - 1 -
ج- خصوصیات خاکشناسی محل اجرای طرح
متوسط درجه حرارت ماهانه خاک همزمان با افزایش میزان تبخیر و کاهش بارندگی، افزایش یافته و حداکثر آن در مرداد ماه نمایان میگردد.
خاک محل اجرای طرح از سه افق سطحی - A - با بافت Clay loam، افق مادری - C1 - با بافت loam Silt و افق مادری - C2 - با بافت Clay loam تشکیل یافته است.
