بخشی از مقاله
چکیده
یکی از چالش های مهم در جهان کنونی رقابت برای دسترسی برای منابع آب می باشد تغییر اقلیم از پدیده هایی است آینده جهان را با تهدید مواجه نموده است. خاورمیانه در منطقه ای خشک و نیمه خشک واقع شده و منابع آب محدودی دارد و تغییر اقلیم ، منابع آب در حوضه های آبریز آن را تا 12 درصد تا سال 2050 کاهش خواهد داد. بر اساس سناریوهای هیات بین الدول تغییر اقلیم تا سال 2020 درجه حرارت در این منطقه 1تا 2درجه افزایش خواهد یافت و از میزان بارش تا 20 درصد کاسته خواهد شدکه این اتفاق تاثیر مستقیم بر منابع آب در این منطقه خشک بخصوص ایران گذاشته و باعث ایجاد چالش های جدیدی برای منابع آب خواهد شد. تغییر اقلیم یک پدیده پیچیده اتمسفری - اقیانوسی در مقیاس جهانی و در دراز مدت است. این تغییر به دلایل دگرگونی درونی در سامانه اقلیم ، تغییرات در بر هم کنش های مؤلفه های تشکیل دهنده سامانه آن، تغییرات ایجاد شده در نیروی خارجی مؤثر بر سامانه، تغییر در عوامل محیطی و فعالیت های انسانی است. اقلیم هر منطقه با توجه به میزان آب موجود در آن منطقه تعیین می شود. مقدار آب موجود به مقدار بارش باران و برف، مقدار رواناب و شدت تبخیر بستگی دارد. یکی از تأثیرات مهم گرم شدن زمین احتمالاً بر هیدرولوژی ومنابع آب است که تأثیر مهمی بر بسیاری از موضوعات اقتصادی، اجتماعی و محیطی خواهد داشت. پدیده تغییر آب و هوا موجب تکرار حوادث غیر مترقبه نظیر خشکسالی و سیل میگردد که بر منابع آبی تأثیر می گذارد. گرمایش زمین که به دنبال آن افزایش دما انتظار می رود، سبب افزایش رواناب حاصل از ذوب برف زمستانی و کاهش رواناب های بهاره می گردد. کاهش ذخایر برفی در کوهستان ها - به عنوان منابع ذخیره آب در فصول خشک سال - که میزان آورد رودخانه ها را در فصل خشک نسبت به وضعیت کنونی دچار تحولاتی خواهد کرد و سبب لزوم تجدید نظر در سیاست بهره برداری از مخازن سدها خواهد شد. به طور کلی اثرات پدیده تغییرات اقلیم و گرم شدن کره زمین بر منابع آب را می توان در تغییر مدت، شدت و زمان بارش، تغییر در میزان تبخیر و تعرق در مناطق مختلف کره زمین، تغییر در حجم، زمان و مدت و چندین عامل دیگر جستجو کرد که در این مقاله به بررسی این فاکتورها و تأثیر آن ها بر منابع آبی ایران پرداخته شده است.
کلید واژه ها: تغییر اقلیم ، خشکسالی، منابع آب
وضعیت منابع آب در ایران
بر اساس آمار و ارقام موجود میانگین سالانه حجم بارندگی ایران حدود 400 میلیارد متر مکعب برآورد می شود که از این مقدار، 310 میلیارد متر مکعب در مناطق کوهستانی با مساحتی حدود 870 هزار کیلومتر مربع و 90 میلیارد متر مکعب دیگر در مناطق دشتی به وسعت 778 کیلومتر مربع می بارد. از مقدار فوق حدود 294 میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می شود و از 116 میلیارد متر مکعب باقیمانده حدود 93 میلیارد متر مکعب از طریق منابع سطحی و زیرزمینی بهره برداری می شود و بقیه صرف تغذیه سفره های آب زیرزمینی می شود. از این مقدار حدود 86 میلیارد مترمکعب جهت مصارف کشاورزی و نزدیک به 7میلیارد مترمکعب آن به مصارف شرب و صنعت اختصاص مییابد. از آنجایی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقمی ثابت است، تقاضا برای آب بهعلت رشد نسبتاً بالای جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در سالهای اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است، به طوری که این رقم از حدود 5500 مترمکعب در سال 1340، به حدود 3400 مترمکعب در سال 1357، و حدود 2500 مترمکعب در سال 1367 و 2100 مترمکعب در سال 1376 کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور با نرخ فعلی رشد در سال 1385 به حدود 1750 مترمکعب و در افق سال 1400 به حدود 1300 مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوتهای آشکار منطقهای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوضههای مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایینتر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سالهای آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی در سال 1389 و ورود به حد کم آبی جدی در سال 1415 شمسی خواهد بود.
تغییر اقلیم در منطقه خاورمیانه و ایران
در سا لهای اخیر توجه بسیاری از دانشمندان محیط زیست به مسئله گرم شدن تدریجی هوا و اثراتی که این پدیده بر محیط زیست دارد جلب شده است. بخصوص اینکه گرم شدن هوا بیشتر در مناطقی محسوس است که با خشکسالی نیز مواجه می باشند. مهم ترین عاملی که برای گرم شدن تدریجی هوا ذکر می شود حبس شدن انرژی تابشی خورشید در اتمسفر بوسیله گازهایی است که غلظت و تراکم آنها در اتمسفر طی سا لهای گذشته و بخصوص 50 سال اخیر بتدریج افزایش یافته است.
بررسی روند دما در دوره آماری 1900 تا 2010 افزایش دما بخصوص در سالهای اخیر را نشان می دهد این افزایش در دهه گذشته شدت یافته است. شکل - 1 -
نتیجه بررسی آمار دمایی برخی ایستگاههای سینوپتیک کشور از ایستگاههای سینوپتیک کشور در شکل - 2 - نشان داده شده است. بررسی وضعیت تغییرات دمایی 16 ایستگاه سینوپتیک که در مناطق اقلیمی مختلف کشور وجود دارند نشان می دهد که در طول 20 سال منتهی به سال 2010 میلادی در کلیه این مناطق دهه فعلی نسبت به دهه قبلی گرمتر شده است. همانطور که در شکل 1 نشان داده شده است در 16 ایستگاه مورد بررسی ناحیه خشک و گرم چاه بهار با 0/18 درجه سانتگراد کمترین و ناحیه سرد و مرطوب آبعلی با 1/87 درجه سانتیگراد بیشترین مقدار گرما را نسبت به دهه قبلی تجربه کرده اند. از ناحیه جنگلی و پرباران رشت و بندر انزلی گرفته تا نواحی بیابانی سمنان و زابل و مناطق ساحلی بوشهر و بندرعباس همگی در دهه فعلی نسبت به دهه قبلی گرمتر شده اند.
شکل : - 1 - روند تغییرات دمایی در خاورمیانه
شکل : - 2 - روند تغییرات دمایی در ایران
اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب ایران
منابع آب به عنوان یکی از ارکان اصلی طبیعت همواره با دیگر اجزای آن در ارتباط متقابل می باشد . نیروی محرکه چرخه هیدرولوژیکی ناشی از انرژی خورشیدی است و در این تغییرات آب به اشکال و در محیطهای مختلف اقیانوس ، اتمسفر ،خاک، پوشش گیاهی ، یخ و یحچالهای طبیعی نمود می یابد.
بیش از سه دهه است که موضوع تغییر اقلیم حداقل در سطح بین المللی مطرح شده است. سوخت های فسیلی برای تولید انرژی، دی اکسید کربن تولید می کنند؛ تغییر کاربری زمین و فعالیت های کشاورزی، متان و اکسید نیتروژن منتشر می کنند؛ مواد شیمیایی به نام هایو کربن ها و دیگر گازهای با طول عمر طولانی مانند سولفور هگزا فلوراید که در اثر فعالیت های صنعتی تولید می شوند؛ ازن اتمسفر در لایه های پایین نیز به طور غیرمستقیم در اثر خروج از اگزوزها تولید می شوند؛ افزایش این گازها که به گازهای گلخانه ای معروف هستند، سبب گرمی هوا می شوند. در قرن بیستم تنها 0/6 درجه سانتی گراد و بین 1/4 تا 5/8 درجه افزایش تا پایان قرن بیست و یکم، این تغییرات آب و هوایی بزرگ ترین در طول 1000سال اخیر می باشد.
