بخشی از مقاله
چکیده :
از حدود 7000 سال پیش فرسایش خاک و سیلابهای مخرب سبب سقوط تمدنهای بزرگ بشری شده است - رفاهی . - 1375 و اکنون نیز در قرن بیست و یکم که بشر فکر فتح کرات دیگر را در سر میپروراند تشنگی و غرقاب شدن نسل بشر را در سطح کره خاکی به خطر انداخته است - مسیبی . - 1377 بر این اساس بار مسئولیت اندیشمندان و متفکرین این امور بیش از پیش سنگینتر شده است تا برگزاری همایشها و ارائه مقالات را دلیلی محکم و استوار باشد.
یکی از عوامل مؤثر در کاهش فرسایش و هدررفت آب پوشش گیاهی و نفوذپذیری است که مدیریت آن میتواند به جای سیلابها و تخریب و کمبار شدن زمینهای حاصلخیز ذخیره آب و تولید بیشتر را به ارمغان آورد. در تحلیل انجام شده بر اساس بلوکهای کامل تصادفی با سه تیمار و دو تکرار در همین راستا دریافتیم که چرای بیرویه و اراضی آیش در سطح پنج درصد با ارضی مرتعی که چرای متعادل میشوند از نظر تولید رواناب دارای اختلاف معنیداری میباشند که چرای بیرویه و آیش به ترتیب هر کدام 1/36 و 1/28 لیتر بر مترمربع تولید و چرای متعادل با 0/64 لیتر در متر مربع رواناب تولید نمودند . حال اگر در آمار دقت نمائیم خواهیم داد که چرای بیرویه و آیش به ترتیب 2/125 و 2 برابر تیمار چرای متعادل در مترمربع تولید رواناب داشتهاند. حال اگر این ارقام را به سطوح وسیع اراضی مذتعی که تحت چرای مفرط و ارضی که بطور آیش رها میشوند تعمیم دهیم به عمق فاجعه پی خواهیم بر و آنگاه در مییابیم که سیلابهای خانمان برانداز و ویرانگر نکا، گلستان، جنوب خراسان، خوزستان و.... بدون دلیل حادث نمیشوند و در واقع با عدم مدیریت پوشش در اراضی بالادست اراضی پائین دست را به ورطه نابودی سوق میدهیم.
واﮊگان کلیدی :
چرای بیرویه، چرای متعادل، آیش اراضی، فرسایش، آب و خاک، پوشش گیاهی مرتعی
مقدمه :
اکوسیستمهای طبیعی ار بهم پیوستن عناصر و بخشهای مختلفی تشکیل شدهاند که قوت ترمیمی و مقاومت هرکدام از این بخشها متفاوت است و هر کدام از آنها طی فرآیندی خاص ایفای نقش مینماید و در بین آنها پوشش گیاهی فاکتوری است که نقش و اهمیت آن در ارتباط با تولید و چرخه مواد و همچنین حفاظت از بستر خود که پایه و اساس شکلگیری سایر بخشهاست - خاک - از جایگاه ویژهای برخوردار است. پوشش گیاهی که بخش زنده آن با مقدار تاج پوشش و پوشش یقه و شاخ و برگ و بخش مرده آن از طریق اصلاح خاکدانهها و بافت خاک از طریق افزایش نفوذپذیری و چسبندگی بیندانههای خاک در واقع بعنوان سپر حفاظتی کاملاﹰ مؤثر در برابر فرسایش خاک مطرح است و برای روشن شدن این روابط بمنظور برنامهریزیهای دقیقتر میبایست تحقیقات کاربردی در آن بیشتر مد نظر قرار گیرد.
بهر حال استان لرستان از استانهای پرآب کشور است و بواسطه داشتن %75 اراضی با شیب بالا و تند و پوشش گیاهی متنوع با اهمیت فراوان در دامپروری اکوسیستمی حساس و شکننده یافته است که بهرهبرداری از آن برنامهریزی دقیق مبتنی بر آگاهی میطلبد. و آگاهی برای مطلب که در شرایط موجود حجم نزولات سالیانه استان لرستان بالغ بر 15636326250 متر مکعب است که سالیانه 6/55×109 متر مکعب آن را آبهای سطحی و مقدار 3/2×109 متر مکعب آنرا آبهای نفوذ یافته و زیرزمینی تشکیل میدهند و مقایسه ارقام که مشخص مینماید 79/6 درصد این نزولات بصورت آبهای سطحی شامل رواناب و سیلابها از طریق مجاری طبیعی از استان خارج میشود و همچنین توجه به این نکته که تشکیل هر سانتیمتر از خاک بطور متوسط 300 سال زمان نیاز دارد، بحرانی بودن وضعیت فرسایش استان و اهمیت آگاهی از روشهای بهرهبرداری اصولی را مورد تأکید قرار میدهد.
مواد و روش :
این تحقیق در سایت تحقیقاتی مخملکوه خرمآباد که در موقعیت 48 درجه و 22 دقیقه طول جنوبی و 33 درجه و 28 دقیقه عرض جنوبی به ارتفاع متوسط 1220 متر از سطح دریا و در 8 کیلومتری شمالغربی شهرستان خرمآباد واقع شده است مورد بررسی قرار گرفته و به انجام رسیده است. این ایستگاه در اقلیم معتدل خشک کوهپایهای واقع شده و بارش سالیانه آن بطور متوسط 520/5 میلیمتر و پوشش گیاهی آنرا غالباﹰ درختان بلوط تشکیل میدهد و پوشش گیاهی مرتعی آنرا گراسهایی نظیر دانه تسبیح شامل میشود.
این آزمایش با استفاده از طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی و بصورت اسیپلیتپلات در دو تکرار به اجرا درآمد که شامل 4 تیمار مشتمل بر -1چرای بیرویه : معرف اراضی منطقه که در معرض چرای سنگین دام قرار داشته و تخریب شدهاند -2چرای متعادل : معرف مرتعی که با اعمال مدیریت صحیح بهرهبرداری منابعی از آنها صورت میگیرد -3 درو یا کفبر : معرف اراضی که برای دام علوفه شان کفبر شده و ارضی آیش زراعی -4 قرق یا شاهد : معرف اراضی که بهرهبرداری از آنها صورت نمیگیرد بمنظور میزانی برای مقایسه آمار. بمنظور حذف اثر شیب، و سایر مسائل جانبی بر اساس کرتهای استاندارد ویشمایر و در ابعاد 22×9 متر در ارضی که دارای شیب، بافت خاک پوششی گیاهی یکسان و تأثیر شرایط مشابه بودند به اجرا درآمد سپس با استفاده از آزمون دانکن میانگینها مقایسه شده و با استفاده از نرمافزار Mstatc مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفتند.
بمنظور جمع آوری رسوب و رواناب نیز مخازنی با ظرفیت 800 لیتر با ابعاد 1×1×0 /8 متر در پاییندست هر کدام از تیمارها که ابعادی معادل 22×1/8 متر داشتند و با روشهای خاص مرتعداری تیمار شده بودند قرار گرفت سپس پس از هر بارندگی با یک طی دستهبلند آب حاصل از بارندگی جمعآوری شده و در مخازن پس از بهم زدن مخلوط شده و رسوب تهنشین شده حالت سوسپاسیون بخود میگیرد و پس از آن به مقدار یک لیتر آن در ظروف مخصوص جمعآوری شده و به مقدار 100cc به مدت 24 ساعت در خشککن قرار گرفته تا وزن رسوب آن محاسبه گردد. مقدار رواناب نیز توسط خطکش مدرج مستقیماﹰ در منطقه محاسبه میگردد.
پس از طی این مراحل و ارزیابی مراتع و پوشش گیاهی تیمارها علیالخصوص درصد تاجپوشش و برداشت مقدار رسوب رواناب حاصل از ده بارندگی نتایج زیر حاصل گردید.
نتایج :
بررسی اثر وضعیتهای پوشش بر میزان رواناب
نتایج آزمون دانکن نشان میدهد که تیمار چرای بیرویه و آیش با میزان به ترتیب 1/36 و 1/28 لیتر بر مترمربع در سطح 5 درصد در گروه برتر قرار گرفتهاند و کمترین میزان رواناب مربوط به قرق و چرای متعادل با میزان 0/84 و 0/64 لیتر بر مترمربع بوده است در واقع چرای بیرویه با توجه به کمپکت شدن خاک در طی فرایند چرا علیالخصوص در خارج از فصل و هنگامی که خاک مرطوب است باعث میشود تا نفوذپذیری آن نسبت به آیش کمتر شده و رواناب بیشتری حاصل گردد.
بررسی اثر وضعیتهای مختلف پوشش بر میزان رسوب
با توجه به آمار و نتایج مشاهده میشود که تیمارهای چرای بیرویه و آیش به ترتیب با میزان 2/2 و 1/78 گرم بر مترمربع حداکثر میزان رسوب را داشته و در سطح 5 درصد نسبت به چرای متعادل و چرای بیرویه بر اساس مطالب فوق رواناب بیشتری تولید نموده در نتیجه قدرت فرسایش آن بیشتر شده و رسوب بیشتری حمل مینماید.
مقایسه میانگین رواناب و رسوب در شدتهای مختلف چرایی
بررسی آمار و مقایسه میانگینها نشان میدهد که به ازاﺀ هر لیتر رواناب در تیمار چرای بیرویه 1/56 گرم و در حالت آیش 1/38 گرم رسوب وجود داشته است در حالی که در چرای متعادل و شاهد به ترتیب
0/19 و 0/29 گرم رسوب به ازاﺀ هر لیتر رواناب داشتهایم.
بررسی شدتهای مختلف چرایی بر میزان رسوب به ازاﺀ گرم بر لیتر
در برسی بعمل آمده و مقایسه مشخص گردید که تیمار چرای بیرویه با میزان 0/47 گرم رسوب در گروه برتر و تیمارهای چرای متعادل، قرق و کفبر با میزانهای 0/143 ، 0/253 و 0/313 گرم رسوب به ازاﺀ هر لیتر در گروه پائینتر قرار گرفته و در سطح 1 و 5 درصد دارای اختلاف میانگین معنی دار بودند.
تحلیل و پیشنهادات :
نقش پوشش گیاهی در جلوگیری از فرسایش علیالخصوص فرسایش پاشمانی یا splash erosion بر کسی پوشیده، نیست و در اینکه گیاهان با تاجپوشش و پوشش یقه و شاخ و برگ خود همانند سپری حفاظتی عمل کرده و اینکه انرﮊیهای منجر به فرسایش را در باران و روانابهای مختصر به حداقل می رساند کلیه صاحبنظران اتفاق نظر دارند و بدیهی است که در شرایط یکسان هر چه میزان نفوذپذیری بیشتر باشد میزان رواناب کمتر خواهد بود و در منابع مختلف رابطه بین این دو معکوس بیان شده است. نفوذپذیری دارای شرایطی است که از آن جمله میتوان وضعیت پوشش گیاهی و میزان کوبیدگی خاک سطحالارض را با ثابت در نظر گرفتن شیب و بافت خاک در تیمارهای مختلف بعنوان مهمترین عامل نفوذپذیری در نظر گرفت.
در عمل چرای بیرویه یا چرای معمول منطقه با توجه به اینکه میزان تاجپوشش در پایان فصل چرایی - شروع بارندگی به مقدار ناچیزی حتی به کمتر از 5 درصد - میرسد عمل کوبیدگی خاک بدلیل بهرهبرداری مفرط و حرکت زیاد دام اتفاق افتاده و خلل و فرج کم میشود و همین عمل باعث بالا بردن وزن حجمی خاک شده و
