بخشی از مقاله
چکیده
افزایش جمعیت و به دنبال آن رشد توسعه شهرنشینی و اراضی کشاورزي موجب افزایش تشدید تقاضا براي آب گشته است. تامین آب براي موارد فوقالذکر در دهههاي اخیر با مشکلات جدي مواجه شده است که در آینده نزدیک بحرانهاي بزرگی را موجب میگردد.
اهمیت آب در توسعه اقتصادي به حدي است که میتوان آن را موتور توسعه اقتصادي نامید و بخش کشاورزي بالاترین حجم تقاضاي آب را به خود اختصاص داده است. یکی از رایجترین پیامدهاي توسعه بهرهبرداري از منابع آب سطحی و زیرزمینی، افت سطح آب زیرزمینی و در ادامه آن نشست زمین میباشد. در این تحقیق اثرات احداث سد ساوه بر میزان افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین در آبخوان دشت علیآْباد مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان میدهد پس از احداث سد ساوه افت سطح آبخوان در دهه 80 به بیش از 2 متر رسیده است. همچنین 6 پیزومتر این آبخوان نیز داراي نشست تا 60 سانتیمتر شدهاند.
-1 مقدمه
امروزه بحران آب از تعاریف، اصطلاحات و عبارات رایج گذشته نظیر کاهش بارندگی ها، کسري مخازن و ذخایر آبی، اقلیم خشک و نیمه خشک آن ها عبور کرده و به از دست رفتن کامل دریاچهها، رودخانهها و سفرههاي آب زیرزمینی، خالی شدن روستاهاي بزرگ و کوچک از سکنه و نزاعها و کشمکشهاي اجتماعی و استانی و به عنوان مهم ترین مسایل و بحران روز اجتماعی، سیاسی و محیط زیستی تبدیل شده است.
این وضعیت به ویژه در سفرههاي آب زیرزمینی داراي حساسیت بیشتري میباشد. مدت هاست بحث کسري مخازن، افتهاي پی در پی و وضعیت وخیم کیفی به امري رایج در آبخوان هاي کشور تبدیل شده است. امروزه صحبت از فرو نشست زمین و از بین رفتن کامل آبخوان ها و خالی شدن روستاها و حتی بحران آب در شهرها بوده و در بسیاري از نقاط ایران سفرههاي آب زیرزمینی تنها منبع قابل اطمینان جهت شرب می باشد.
متاسفانه احداث سازههایی نظیر سد علاوه بر تاثیرات مستقیم بر شرایط طبیعی جریان آب در منطقه اثرات متعدد غیر مستقیم نیز بر محیط زیست منطقه و منابع آب زیرزمینی پایین دست نیز خواهد داشت. به لحاظ وجود ارتباط هیدرولیکی بین منابع آب سطحی و زیرزمینی و نقش تغذیه جریانات سطحی در منابع آب زیرزمینی، یکی از رایجترین پیامدهاي مهار جریانات سطحی توسط سدها تخریب وضعیت کمی و کیفی آبخوانهاي پاییندست میباشد. لذا ارزیابی اثرات منفی مهار جریانات سطحی از اهمیت ویژهاي برخوردار است. یکی از مهمترین پیامدهاي مخرب زیست محیطی احداث سد پدیده فرونشست زمین میباشد.
فرونشست زمین امروز یکی از مشکلات رایج در برخی از نقاط کشورمان میباشد که در تعدادي از آنها نرخ این فرونشست بسیار سریع بوده و منجر به نگرانی مسئولین در این مناطق شده است. از جمله مناطقی که در حال حاضر دچار فرونشست در اثر افت شدید سطح آب زیرزمینی میباشند میتوان به دشت سمنان، جنوب تهران، ورامین، مناطق مختلفی از استان هاي کرمان - دشتهاي رفسنجان، زرند و سیرجان - ، قم، آذربایجان شرقی، فارس و همدان اشاره نمود.
این امر نشان دهنده بحرانی بودن وضعیت کاهش ذخایر آب زیرزمینی و ضرورت مطالعه جامع و اتخاذ سیاستهاي مناسب جهت بهبود شرایط آبخوانها در این مناطق میباشد. در این پژوهش سعی میگردد تاثیر سد ساوه بر میزان فرونشست دشت علیآباد قم را نمایان سازد. در این مقاله افت تعدادي از پیزومترهاي دشت علی آباد قم به همراه میزان فرونشست نقطهاي آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت. به علت احداث سد ساوه تغذیه ناشی از رودخانه قره چاي به آبخوان دشت علی آباد قطع شده و علاوه بر آن کشاورزیان پایین دست به علت قطع حقابه سنتیشان از رودخانه، توسط چاه از آبخوان بهرهبرداري مینمایند. لذا تمامی این عوامل فشار مضاعفی را بر آبخوان دشت علی آباد وارد نموده که موجب نشست زمین در برخی از مناطق آن شده است.
در مطالعات قبلی تاثیر سد ساوه بر وضعیت کمی و کیفی آبخوان دشت ساوه مورد بررسی قرار گرفته است. به عنوان نمونه در تحقیقی - محمدي قلعه نی و همکاران، - 1390 تاثیرات کمی و کیفی دو آبخوان ساوه و اراك را پس از احداث سد ساوه بررسی نمودند. در این تحقیق نشان داده شده است پس از احداث سد وضعیت کیفی از لحاظ کشاورزي بدتر شده و همچنین افت آبخوان نیز پس از احداث سد بیش از 0/5 متر در هر سال افزایشباد وارد نموده که سبب نشست زمین پیدا کرده است. همچنین در تحقیق دیگري - حیدریان و همکاران، - 1390 نشان دادند وضعیت کمی آبخوان ساوه پس از احداث سد تحت تاثیر گسل ساوه بوده و میزان افت در جنوب گسل بیشتر از قسمت شمالی آن بوده است. در تحقیق حاضر علاوه بر وضعیت افت آبخوان میزان فرونشست آن نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
-2 مواد و روشها
-1-2 منطقه مورد مطالعه
محدوده مطالعاتی ساوه با کد مطالعاتی 4112 یکی از 41 محدوده مطالعاتی حوضه آبریز دریاچه نمک می باشد که در مرکز این حوضه آبریز قرار گرفته است. این محدوده مطالعاتی بین طول هاي جغرافیایی 50 4 تا 51 3 شرقی و عرض هاي جغرافیایی 34 27 تا 35 12 شمالی گسترده شده است. این منطقه به طور مشترك در استانهاي قم و مرکزي قرارگرفته که شامل بخشی از دشت ساوه می باشد. شکل شماره - 1 - موقعیت محدوده مطالعاتی ساوه در مرز دو استان و آبخوان دشت علی آباد را در محدوده ساوه نشان میدهد.
با توجه به شرایط زمین شناسی منطقه و وجود موانع خاص زیرزمینی و تغییرات سنگ کف، آبخوان یکپارچه اي وجود ندارد بطوریکه دشت ساوه به دو آبخوان به اسامی بلوك محدود A واقع در شمال دشت و بلوك اصلی B - دشت علی آباد - تقسیم شده است. بلوك B یا دشت علیآباد بزرگترین و اصلی ترین آبخوان دشت ساوه بوده که از مخروط افکنه رودخانه هاي قره چاي، مزلقان، آغلک و خلجستان - رودخانه طغرود - تشکیل شده است. از آنجائیکه این بلوك داراي شبکه رفتار سنجی تقریباً کاملی می باشد و تقریباً سایر آبخوانهاي منطقه ارتباط هیدرولیکی با آن دارند لذا مطالعات منطقه اعم از تهیه نمودار تغییرات سطح آب زیرزمینی و تغییرات حجم ذخیره مخزن براي این بلوك جداگانه صورت میگیرد. با توجه به وجود میانلایههاي رسی در این بخش از آبرفت این آبخوان بصورت چند لایه تشکیل شده است.
شکل -1 موقعیت محدوده مطالعاتی ساوه در مرز دو استان و آبخوان دشت علی آباد
-2-2 سد ساوه
سد ساوه در تنگه وفرقان، 25 کیلومتري شهر ساوه در حدود 150 کیلومتري جنوب غربی تهران روي رودخانه قره چاي قرار دارد. این سد به نام سد الغدیر شناخته می شود و در سال 73-72 به بهرهبرداري رسیده است. سد از نوع بتونی دو قوسی با طول تاج 265 متر و ارتفاع 128 متر روي بند شاه عباسی سابق به مساحت 850 هکتار ساخته شده استح همچنین از اهداف سد میتوان به توسعه و بهبود اراضی کشاورزي به میزان 23200 هکتار و نیز تولید برق به ظرفیت اسمی15 مگا وات میباشد. همچنین میزان تخصیص اسمی سد در حدود 50 میلیون متر مکعب بوده که در حال حاضر میزان آب پشت سد بسیار کمتر از تخصیص آن میباشد. مشخصات سد در جدول - 1 - آورده شده است.
