مقاله تبیین اصول اخلاقی و جایگاه اخلاق در حاکمیت شرکتی

بخشی از مقاله

تبیین اصول اخلاقی و جایگاه اخلاق در حاکمیت شرکتی
چکیده
حاکمیت شرکتی در ابتدای قرن بیست و یکم به عنوان یکی از مهمترین مباحث کسب و کار مطرح شد. تأکید مبانی اولیه حاکمیت شرکتی بیشتر بر موضوع راهبرد شرکتها و حقوق سهامداران قرار داشت و بعدها با طرح دیدگاههای جدیدتر، به سمت توجه جدی به حقوق کلیه ذینفعان و اجتماع گرایش یافت. در این راستا، به مشارکتکنندگان در حاکمیت شرکتی و موضوعهایی از قبیل سهامداران و روابط آنها، مسئولیت پاسخگویی، بهبود عملکرد هیأت مدیره، کمیتههای هیأت مدیره، حسابرسان و نظامهای حسابداری و کنترل داخلی، توجه ویژهای مبذول میدارند. ما نیز در این تحقیق به بررسی اهمیت اخلاق و تبیین آن در مسئولیت اجتماعی، شفافیت، هیئت مدیره غیر موظف، حسابرسی و تئوری ذینفعان پرداختیم و در نتیجه خاطرنشان ساختهایم که اخلاق و اصول اخلاق تجاری نقش و جایگاه بسزایی در بحث حاکمیت شرکتی دارد.

واژههای کلیدی: اخلاق، اصول اخلاقی، حاکمیت شرکتی.

مقدمه
در سالهای اخیر پیشرفتهای قابل ملاحظهای در استقرار نظام حاکمیت (راهبری) شرکتی از طریق قانون گذاری و نظارت و نیز اقدامات داوطلبانه شرکتها در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه صورت گرفتهاست. اگرچه سرمایهگذاران و سهامداران آگاهی بیشتری درمورد ضرورت واهمیت حاکمیت شرکتی یافتهاند و نسبت به پی گیری استقرار این نظام در شرکتها علاقهمند شدهاند، اما در دو دهه اخیر استانداردهای رفتاری شرکتی مورد انتقاد قرار گرفته است. بحث هایی در مورد استاندارد حاکمیت شرکتی در میان شرکتهای سراسر جهان وجود دارد اما بحث اصلی نامناسب بودن ساختار حاکمیت شرکتی فعلی است(آرجون .(2005 رعایت اصول اخلاقی از سوی دولتمردان ومدیران شرکتها در یک کشور به پویایی و شکوفایی یک اقتصاد سالم منجر میگردد. نظری اجمالی به بسیاری از کشورهای توسعه یافته در آمریکای شمالی، اروپا و ژاپن گویای این ادعا است. در حقیقت در کشورهای فوق این مسأله تا آن حد حائز اهمیت است که برخی از آنان وظیفه کشف و برخورد با وظایف غیر اخلاقی مدیران را جزء وظایف سازمانهای اطلاعاتی خود قرار دادهاند. صاحبنظران امروزه بهترین راه حل این مشکل را در بهبود حاکمیت شرکتها می دانند. حاکمیت شرکتی شامل معیارهایی است که میتواند با افزایش عدم تمرکز در کنترل شرکتها، از قدرت مدیران در پیگیری منافع شخصی کاسته و باعث بهبود عملکرد شرکتها شود.

اهمیت و ضرورت تحقیق
با توجه به تحولات فزاینده در محیط فعالیت بنگاههای اقتصادی، تغییرات سریع بازار و ترویج فرهنگ رقابت-پذیری، نیاز به استفاده از الگوهایی است که بتواند هدایت و راهبری سازمان را به شکلی انجام دهد تا موفقیت پایدار حاصل شود. امکان دارد مدیران شرکتها از منابع شرکت در جهت افزایش ثروت سهامداران استفاده نکنند. نامناسب بودن ساختار حاکمیت شرکتی فعلی اغلب مرتبط با فقدان تمرکز بر تعهدات اخلاقی است. تمرکز ساختار حاکمیت شرکتی بیشتر بر مناسب بودن برای منطق بازار تجاری بودهاست تا عمل به اصول اخلاقی. بسیاری از محققان بحث حاکمیت شرکتی، به نیاز به درک حاکمیت شرکتی از دیدگاه اخلاق تاکید کردهاند. در بحث تئوریک، حاکمیت شرکتی مناسب و استانداردهای بالای اخلاقی، برای موفقیت بلندمدت شرکت ضروری هستند، اما مشکل در بحث اصول اخلاقی عدم وجود یک مجموعه استاندارد جهانی برای آن است. هسته توجهات اصول اخلاقی با توجه به روابط اقتصادی بین-المللی همواره شامل حقوق انسانی، استانداردهای کاری و حفاظت از محیط زیست بوده که اخیرا به همکاری در مسائل ضد تروریسم، ضدسوء استفادههای مالی و داشتن شفافیت مالی، گسترده شدهاست (لتزا،.(2007
بر این اساس تحقیق حاظر تلاش دارد تا به پاسخگویی به این سوال اساسی بپردازد که اخلاق و اصول اخلاقی چه نقش و جایگاهی در حاکمیت شرکتی دارد؟
پیشینه تحقیقی
رابرت مانکز و نل مینو، حاکمیت شرکتی را چنین تعریف میکنند:
حاکمیت شرکتی عبارت است ازروابط میان گروههای مختلف در تعیین جهتگیری و عملکرد شرکت. گروه-های اصلی عبارتند از، سهامداران، مدیر عامل و هیات مدیره، سایر گروهها شامل: کارکنان، مشتریان، فروشندگان، اعتباردهندگان و اجتماع. به عبارت دیگر ، حاکمیت شرکتی ، ابزاری است که هر اجتماع به وسیله آن جهت حرکت شرکت را تعیین میکند. اما بحثهای جدید این مورد را مطرح میکنند که جنبه های حاکمیت شرکتی فعلی بطور نامناسبی توصیف شدهاند و برای همه شرکتها مناسب نیستند و ازآنجا که در خصوص جنبه های انسانی و تعهدات اخلاقی غفلت کردهاند، سطحی میباشند(استرن برگ .(1997
در ارتباط با مطلب بالا، شواهد تجربی برای دفاع از اخلاق بعنوان راهحلی برای بهبود مفهوم حاکمیت شرکتی مورد بازبینی قرار گرفت. در بحث در مورد اخلاق در نظام راهبردی، اغلب بر ساختار اخلاق بعنوان مکانیزمی برای بهبود حاکمیت شرکتی تمرکز میشود. برای مثال وو((2006 ساختار اصول اخلاقی و تاثیر آن بر فعالیتهای حاکمیت شرکتی را مورد آزمایش قرار داد. یک نظرخواهی بین 500 شرکت سهامی و عضو 4OTC در تایوان برای بررسی رابطه بین ساختار اصول اخلاقی و فعالیتهای حاکمیت شرکتی اجرا شد. او در این تحقیق دریافت که ساختار اصول اخلاقی بطور مثبتی با فعالیتهای حاکمیت شرکتی مرتبط است. مطالعات وو اهمیت ساختار اصول اخلاقی در ایجاد حاکمیت شرکتی را روشنتر میکند. البته مطالعه وو تنها محدود به یک جنبه آزمایشی از ساختار اصول اخلاقی است و در وارد کردن دیدگاههای گستردهتر اخلاق اهمال نمود. این مورد درچندین تحقیق دیگر مورد توجه واقع شدهاست (برای مثال فلو ، 2001 و مله وهمکاران ، .( 2006 عموما، تحقیقات بررسیهای خود را به برنامههای اخلاقی محدود میکنند. شواهد تجربی خاطرنشان میکند که در برنامههای اخلاقی برای حاکمیت شرکتی، افزایش وجود داشتهاست. برای مثال مله و دیگران (2006) پیاده کردن برنامهای اخلاقی و فعالیتهای حاکمیت شرکتی در بین 500 شرکت در سه کشور اسپانیا، آرژانتین و برزیل را مورد آزمایش قرار دادند. نتایج نظرخواهی نشان داد که شرکتهایی که اصول اخلاقی را بکار گرفتهاند، دارای اسناد رسمی اصول اخلاقی چندگانهای هستند. برای مثال، قوانین اخلاقی، پرطرفدارترین سند اخلاقی است که بر فعالیت-های راهبردی دربین شرکتهای مورد نظرخواهی، تاثیرگذار است. تحقیق مله و دیگران پیشنهاد میکند که پیاده کردن یک برنامه اخلاقی، مکانیزمی با اهمیت برای ایجاد تعهد در فعالیتهای صورت گرفته است. اگرچه شواهد تجربی وجود دارد که عکس این قضیه را نشان میدهند. برای مثال فلو (2001) ،رابطه بین برنامههای اخلاقی و علاقه داشتن یا نداشتن به ایجاد حاکمیت شرکتی را در بین 137 شرکت آمریکایی عضو انجمن تحقیقاتی مدیریت سرمایهگذاری (AIMR)، مورد آزمایش قرار داد. تحقیق در ارتباط با برنامههای اخلاقی و اینکه شرکتها چگونه با تضاد حاکمیت شرکتی برخورد می-کنند ، چه در شرکتهای دارای برنامه اصول اخلاقی و چه غیر از آن، هیچ تفاوتی یافت نکرد. با این وجود، تحقیق خاطرنشان میکند که وجود مدیران غیر موظف در شرکتها در مقایسه با شرکتهایی که کمتر از مدیران غیر موظف استفاده میکنند، بر فعالیتهای مرتبط با اصول اخلاقی تاثیرگذار است. تحقیق فلو((2001 بیان میکند که مدیران غیر موظف در ایجاد فعالیتهای راهبردی باعث ایجاد آگاهی اخلاقی میشوند. این چنین نظری در تحقیقات دیگر نیز یافت شدهاست. شواهد تجربی مختلف (برای مثال کیمبر ولیپتون 2005 ، روسو (2009 نیز چنین مباحثههایی را ایجاد کردهاند، مثلا اینکه اصول اخلاقی حاکم بر هیئت مدیران بر حاکمیت شرکتی تاثیرگذار است. روسو((2009 جزئیات اصول اخلاقی ومدلهای راهبردی را مورد آزمایش قرار داد و پیبرد که رفتار هیئت مدیران در ارائه مدل حاکمیت شرکتی، تاثیرگذار است. کیمبر و لیپتون (2005) خاطرنشان میکنند که گرایش و کامل بودن اصول اخلاقی هیئت مدیره و مدیریت در بهبود مدل حاکمیت شرکتی در 4 کشور آسیایی (استرالیا، چین، سنگاپور و هند) تاثیرگذار بودهاست. در تجزیه و تحلیل مدل-های حاکمیتی 4 کشور از جنبه جزئیات اصول اخلاقی، این نتیجه حاصل شد که در بین مدلهای حاکمیتی 4 کشور نمونه، تفاوت وجود دارد. عموما یافتهها نشان میدهند که وجود آگاهی بیشتر درباره اصول اخلاقی در بین هیئت مدیره و ذینفعان باعث یافتن جزئیات اخلاقی بیشتر در مدل حاکمیتی میشود که بیانکننده این است که بین جهتگیری اصول اخلاقی و بهبود مدل حاکمیتی ارتباط وجود دارد. شواهد تجربی بالا روشن میکنند که اصول اخلاقی از فعالیتهای حاکمیتی، حمایت میکند، اگرچه بحثهای اخلاقی در حاکمیت شرکتی باید بطور عمیقتری مورد تحقیق واقع شوند، یافتههایی از دیدگاه اخلاقی مورد نیاز است تا باعث بهبود فهم عمیقتری از این موضوع شود که اصول اخلاقی چگونه میتواند منجر به ایجاد حاکمیت شرکتی جامعتر شود.

مفهوم حاکمیت شرکتی
اولین مفهوم حاکمیت شرکتی، از واژه لاتین (Governance) به معنای هدایت کردن، گرفته شده است که معمولاً برای هدایت کشتی به کار می رود .این معنا به جای کنترل، دلالت و تأکید بر راهبری دارد. حاکمیت سازمانی نظامی است که به وسیله شرکتها، در جهت حفظ منافع و افزایش ارزش سود سهامداران و دیگر ذینفعان، هدایت و کنترل میشوند (سازمان توسعه و همکاری اقتصادی5، .(2000
حاکمیت شرکتی فرآیندی است که یک سازمان از طریق آن هدایت و کنترل میشود، آمادگی پاسخگویی سازمان حفاظت میگردد و براساس اصول حساب پس دهی، یکپارچگی و باز بودن تقویت و حمایت می شود .حاکمیت شرکتی با ساختارها و فرآیندهایی برای تصمیم سازی، حسابپسدهی و کنترل رفتار در سطوح بالای سازمان در ارتباط میباشد و همچنین حاکمیت شرکتی بر روی تعیین اهداف و چگونگی دستیابی به آنها، پایش و ارزیابی ریسک و بهینه کردن عملکرد سازمان تأثیر میگذارد. فلسفه وجودی حاکمیت شرکتی، تعیین و آگاه کردن همگانی کلیه ذینفعان سازمان از سمت و سوی حرکت، چشمانداز، ارزشها و اصول اخلاقی سازمان و نیز مشارکت شخصی در ایجاد فضایی پرانرژی و الهام بخش برای به حرکت درآوردن و منسجم کردن کارکنان در جهت دستیابی به آرمان مشترک سازمانی میباشد(ساسانی و خلیلی .(1387

تعاریفی از اخلاق و حاکمیت شرکتی:
· حاکمیت شرکتی، شیوههای بکارگرفته شده توسط مدیران شرکت با هدف تعیین استراتژیهایی است که موجب دستیابی شرکت به اهداف تعیین شده، کنترل ریسک و مصرف بهینه منابع میشود (فدراسیون بین المللی حسابداران،.(2004

حاکمیت شرکتی عبارت است از فرآیند نظارت و کنترل برای تضمین عملکرد مدیرشرکت مطابق با منافع سهامداران (حساس یگانه، .(1385

· حاکمیت شرکتی رویهها یا اقداماتی است که شرکتها از طریق آن اداره میشوند و بوسیله آن پاسخگوی سهامداران، کارکنان و جامعه میباشند (ابراهیم، .( 2004

· سازمان همکاری و توسعه اقتصادی حاکمیت (راهبری) شرکتی را به این صورت تعریف کرده است: " مجموعهای از روابط بین مدیریت، هیات مدیره، سهامداران و سایر ذینفعان شرکت" (ابراهیم، .( 2004

· بانک جهانی نیز حاکمیت شرکتی را به این صورت تعریف میکند: "حاکمیت شرکتی به حفظ تعادل میان اهداف اجتماعی و اقتصادی و اهداف فردی و جمعی مربوط میشود. چارچوب حاکمیت شرکتی برای تقویت استفاده موثر از منابع و نیز برای پاسخگویی لازم به منظور نظارت بر آن منابع بوده و هدف آن هم-راستا نمودن هر چه بیشتر منافع افراد، شرکتها و جامعه میباشد" (ابراهیم، .( 2004

· بئوچمب (1982) اخلاقیات را بعنوان تحقیق در تئوری »آنچه خوب یا بد است« و تحقیق درباره »آنچه درست یا غلط است«و در نتیجه تحقیق در»آنچه ما باید انجام بدهیم و آنچه ما نباید انجام بدهیم« تعریف کرده است.

· رانز((1964 بیان می کند که رفتارهای اخلاقی به استانداردهای واقعی و درست رفتاری بین گروهها در شرایط یکسان اشاره دارد.

اخلاق از دیدگاه معناشناسی جمع»خلق« و خلق در لغت به معنی »عادت و رویه« است.در لغت نامه دهخدا اخلاق به معنی »خویها« بیان شده است. واژه انگلیسی آن در لغت نامه وبستر6 به معنی مطالعه راههای درست و غلط در رفتار انسان میباشد. علم اخلاق، رفتار خوب، یعنی آنچه را که باید رخ دهد، تحت قاعده بیان مینماید و در پی دست یافتن به اصول و قواعدی است که به کار بستن آنها موجب خیر و سعادت انسان میشود. اخلاق کسب و کار ،یکی از بخشهای اخلاق کاربردی است و در فرهنگ وبستر به معنای رفتار بیطرفانه، عادلانه و صحیح در جهان تجارت است. از اجزای آن میتوان به اخلاق حرفهای اشاره کرد. اخلاق حرفهای، زیر مجموعه اخلاق کسب و کار و شامل احکام و روشهای پسندیدهای میباشد که در یک حرفه مورد استفاده قرار میگیرد.

تبیین اصول اخلاقی در حاکمیت شرکتی
حاکمیت شرکتی بعنوان یک فلسفه و نگرش به طور قابل ملاحظهای به مسئولیتپذیری اجتماعی و اخلاق تجاری وابسته است (چاوو، .(2011 با افزایش توان جنبشهای مصرفکنندگان و افزایش سطح آگاهی میان ذینفعان ، شرکتها متوجه شدهاند که ذینفعان و مصرف کنندگان دیگر به فعالیتهای غیراخلاقی مانند بینظمیهای مالی، فرار مالیاتی، محصولات و خدمات بیکیفیت، رشوه جهت استخدام، عدم رعایت قوانین محیطی و شرایط کاری پرخطر، بیتوجه نیستند. آنها به حاکمیت شرکتی بعنوان یک مکانیزم کنترلی توجه دارند که استفاده بهینه از منابع انسانی، فیزیکی و مالی را، اطمینان میدهد. چارچوب حاکمیت شرکتی به محیط اخلاقی، سنتی، دارای نظم و قانونی اجتماع بستگی دارد. پس همواره یک سوال وجود دارد: » شرکتها به چه میزان قدر نقش اصول اخلاقی و حاکمیت شرکتی را در ایجاد یک تجارت موفق میدانند؟.«
گروه (2008) 7FDK اعتقاد داردکه حاکمیت شرکتی که بطور مناسب ایجاد شده، سلامت، عدالت و شفافیت شرکت را بهبود میبخشد. بهترین راه شروع از کارکنان است و توضیح این مطلب برای آنها که باورها و اهداف اصلی شرکت و همچنین ایجاد یک رهنمود شرکتی درباره قوانین اجرایی چیست. رهنمود شرکتی به کارکنان این امنیت و اطمینان را میدهد که شرکت متوجه محیط میباشد. روشن است که اصول اخلاقی شرکتی و اجرای آنها به حاکمیت شرکتی بستگی دارد. حاکمیت شرکتی به شدت با ساختارهای مدیریتی در موارد قدرت، مسولیت پذیری و وظایفی همانند ایجاد استراتژی برای دستیابی به اهداف اصلی شرکت مرتبط است. اگر خواستار این هستیم که موارد مذکور بطور موفقی اجرا شوند، اصول اخلاقی شرکتی باید بخشی از اهداف شرکت باشند. شرکتها باید قوانین اخلاقی مربوط به خود را داشته باشند. اعضای هیئت مدیره و مدیریت شرکت باید بعنوان نمونهای برای کارمندان در احترام به رفتار و شخصیت آنها باشند و باید احترام خود را به قیود مقررات اخلاقی ثابت کنند.
در شرکتهایی که ساختار رسمی یا غیر رسمی ، اصول اخلاقی ــ رفتاری را تشویق میکنند، نتایج آن در این موارد دیده میشود: تعهد سازمانی کارمندان، رضایتمندی کارمندان، میزان سوء رفتارها و درک کارکنان از رهبری، عملکرد کارکنان و هزینههای سازمانی .(8ECOA) بر طبق نظرخواهی درباره اصول اخلاقی تجاری بین المللی توسط 9ERC ،کارمندان به رهبری موفق در امور اخلاقی به طور مناسبی عکسالعمل نشان میدهند (مرکز تحقیقات اصول اخلاقی،.(2010 اما موضوع فقط خود اصول اخلاقی نیست بلکه نحوه هدایت آن نیز میباشد. تعدادی از توصیه های ERC برای هیئت مدیره شرکتها عبارتند از :
(1 ایجاد کمیته مربوط به اصول اخلاقی در هیئت مدیره
(2 بکار گرفتن افراد حرفهای و با دانش کافی نسبت به اصول اخلاقی در هیئت مدیره
(3 استفاده از اصول اخلاقی داخلی و پرسنل اطاعتپذیر
(4 ایجاد رهبری اخلاقی بر ضد فتنهانگیزی مالی توسط مقام اجرایی ارشد
((10CEO (5 پافشاری بر شفافیت
(6 در نظر گرفتن موضوع تساوی پرداختیها
(7 داشتن آمادگی برای پیشرفت تجاری در زمان رشد قوی اقتصادی
مهمترین هدف حاکمیت شرکتی حفظ اطمینان ذینفعان نسبت به مدیریت شرکت است. بر مبنای تئوریک، وقتی در رأس شرکتها اصول اخلافی قوی وجود دارد، همه کارمندان با تلاش صادقانه برای موفقیت کار میکنند تا ارزش را به مشتری وارد کنند و در قالب قوانین همواره به شرکت در به دستآوردن سود کمک نمایند. از طرف دیگر ،در محیط تغییرپذیر فعلی (عمدتاً بدلیل تکنولوژی) ساختارهای سازمانی بر ای ایجاد فکر نو و خلاقیت و دادن اطمینان به کارمندان برای استقلال بیشتر ،بهتر و انعطافپذیر شدهاند. اما به نظر سوول، آزاد گذاشتن کارمندان برای حداکثر کردن پتانسیل خود میتواند منجر به سوء رفتار مشکل آفرین شود زیرا آزادی بیشتر به معنی احتمال بیشتر برای سوء استفاده است. متعاقباً، برای داشتن حاکمیت شرکتی مناسب، باید گامهای پیشفعالانه برای گسترش و حفظ فرهنگ اخلاقی برداشته شود که این بر مراودات تجارتی شرکتی و سرمایهگذاری داخلی و خارجی تأثیر میگذارد و باعث کسب موفقیتهای جدید برای شرکت میشود. امروزه حاکمیت شرکتی با مباحث جدید مطرح شده در باب اخلاق شامل اخلاق تجاری، مسئولیت اجتماعی، هیئت مدیره غیرموظف، شفافیت، تئوری ذینفعان و حسابرسی مواجه است. در ادامه اهمیت اخلاق در هر یک از موارد ذکر شده را تشریح میکنیم.

اخلاق حرفهای و اصول اخلاق تجاری
از گذشته های دور همواره پس از فروپاشی شرکتهای بزرگ،از قبیل انرون ، وردکام ،آدالفی، سیسکو، لیوسنت، سان بیم، تیکو، زیراکس و... که به زیان بسیاری از سرمایهگذاران و ذینفعان شد، به تأکید بیش از پیش روی بررسی و بازنگری مسائل مربوط به حرفه حسابداری بویژه اخلاق حرفهای در سطح بینالمللی انجامیده است. در آمریکا بعنوان واکنشی سریع به این فروپاشی