بخشی از مقاله
چکیده
شناخت پتانسیل های طبیعی به عنوان بستر فعالیتهای انسان پایه واساس غالب برنامهریزی های محیطی وآمایش سرزمین را تشکیل می دهد. در راستا ویژگیهای اقلیمی وعناصر آن در پراکندگی فضایی وشکل گیری رفتار محیطی جوامع انسانی نقش تعیین کنندهای ایفا می کنند تا آنجا که امروزه مطالعات وبررسی دبی رودخانه دز مورد بررسی قرار گرفته است.
هدف این پژوهش بررسی اثر تغییرات اقلیم بر دبی یکی از رودخانههای عظیم ایران منطقه خوزستان بین ایستگاههای تله زنگ تا سد تنظیمی دزفول می باشد. در این تحقیق پارامترهای اقلیمی در نظر گرفته شده تا کمیت دبی رودخانه دز مورد بررسی قرار گیرد وکاربرد ان بر تولید محصولات زراعی و سلامت و جمعیت انسانی میباشد. این پژوهش از حیث هدف از نوع تحقیق میدانی و کاربردی است؛ و از حیث عملیاتی توصیفی و تحلیلی است. درتحقیق حاضر ایستگاههای تله زنگ، سپید دشت - سزار، سد تنظیمی دزفول، دزفول، حرمله مورد بررسی قرار گرفته است.
با توجه به نتایج حاصل از کاربست نمایه نسبت نرمال در تبین شرایط خشکسالی محدوده تحت بررسی در دوره 31 ساله آماری، در ایستگاه سپیددشت، تله زنگ و حرمله 8 سال و در ایستگاه سد تنظیمی دزفول 10 سال همراه با شرایط خشکسالی خفیف تا بسیار شدید وجود داشته است و از این میزان 4 سال همراه با خشک سالی بسیار شدید و شدید بوده است. بطوریکه در ایستگاههای تله زنگ و سد تنظیمی دزفول چهار مورد از خشکسالیهای شدید در 8 ساله اخیر رخ داده است.
همچنین بررسی اجمالی نتایج حاصل از دو شاخص مورد استفاده در مقیاس سالانه مبین آن است که در 31 ساله اخیر شدیدترین خشکسالی رخ داده مربوط به مهر و مومهای آبی -87 1386 و 1390-91 میباشد و این وضعیت توسط هر دو نمایه مورد استفاده، تائید شده است.
-1 مقدمه
در این تحقیق پارامترهای اقلیمی در نظر گرفته شده تا کمیت دبی رودخانه دز مورد بررسی قرار گیرد و کاربرد آن در تولید محصولات زراعی و سلامت و جمعیت انسانی میباشد و تغییرات اقلیمی منطقه ی مورد نظر در جهت مطالعه ویاری رساندن به مسئولین و مدیران اجرایی و دستگاههای مرتبط در راستای برنامهریزی جامع و اتخاذ تصمیمات مؤثر در کاهش پیامدهای منفی پدیدهی تغییر اقلیم میباشد. در پژوهش حاضر روند تغییرات اقلیمی با توجه به عناصر دما، بارش و تبخیر و تعرق بروی کمیت آبهای سطحی ایستگاههای مورد نظر بررسی گردیده است ونیز پیشبینی این روند در مهر و مومهای آتی صورت می پذیرد.
اهمیت و تأثیر آبوهوا در بنیانهای زندگی و اکثر فعالیتهای انسان در زمین بر هیچ کسی پوشیده نیست. بهطوری که در بعضی مکانها موجب شکوفایی همه جانبه و ارتقای سطح زندگی انسان شده است. اقلیم سهم قابل توجهی در پراکنش جوامع غیرزنده و زنده داشته و تمدنهای بشری را به شدت متأثر ساخته است. همچنین شاخههای متعددی از دانش بشری به یافتههای این شاخه از علوم وابسته است.
از نظر دانشمندان علوم کشاورزی، اقلیم، بنیادی ضروری برای انجام فعالیتهای زراعی است؛ زیرا اقلیم سرعت رشد و نمو، شدت سوختوساز، طولانی یا کوتاه شدن عمر جاندار، تعداد نسل و طرز فعالیت سالانه و رفتار گونهها، پراکنشتمرکز و عمدتاً انتشار جغرافیایی گونهها، پیدایش گونههای مهاجر همراه با تغییر عادات و رفتار گونههای بومی یک ناحیه، تغییرات ریختشناسی و بالاخره پیدایش گونههای جدید را فراهم میسازد.
از این طریق اقلیم بر پوشش گیاهی و حیات جانوری اثرات قابل توجهی به جا مینهد و موجب تحولات زیستی مهمی میشود. بدین دلیل اندیشمندان عرصههای زیستشناختی از دانستهها و یافتههای اقلیمشناسی بهره بسیار خواهند برد. اقلیم اثر انکارناپذیری بر انسان، فعالیتها و محیط طبیعی اطراف وی داشته است. بسیاری از مسائل و مشکلات محیطی که برای انسان به وجود آمده است، حاصل عدم توجه به این مفهوم است.
از طرفی انسان همواره در معرض اقلیم قرار دارد. از این رو میتوان اقلیم را پدیدهای مرتبط با حرکت انسان جهت تحقق و تحرک دستیابی به پارهای از خواستههای خویش دانست و بدین دلیل میتوان اقلیم را پدیدهای به شمار آورد که دریافت مفاهیم و گسترش تفکر بشر در برخورد با آن مؤثر بوده است. این امر گویای تلاش انسان در برقراری و نوعی ارتباط با اقلیم است. از طرفی امروزه اطلاعات بیوکلیمیایی انسانی، پایه و اساس بسیاری از برنامههای عمرانی ناحیهای، قرار گرفته است.
در این راستا آگاهی از آسایش زیست اقلیمی یا بیوکلیماتیک در مناطق مختلف جغرافیایی میتواند به فرآیند توسعه و برنامه ریزی منطقه کمک کند. در این تحقیق با در نظر گرفتن میزان دبی رود دز، میزان بارش و دما به اندازهگیری کمیت رود پرداخته ایم. به منظور آشکارسازی تغییرات اقلیمی از دیدگاه آماری روشهای خاصی بکار گرفته میشود، یکی از این روشها بررسی روندهای موجود در دادههای هواشناسی و هیدرومتری میباشد؛ زیرا پدیده تغییر اقلیم باعث عدم همگنی در دادههای طبیعی میشود و این عدم همگنی اغلب ناشی از وجود روندهای درازمدت در این دادهها میباشد؛ بنابراین برای بررسی رخداد تغییر اقلیم باید روند موجود در دادههای طبیعی بهوسیله آزمونهای آماری مورد بررسی قرار گیرد.
به طور کلی آزمونهای آماری را میتوان به دو بخش آزمونهای پارامتری و ناپارامتری تقسیم کرد. مزیت آزمونها نا پارامتری بر آزمونهای پارامتری این است که در اکثر آزمونها پارامتری فرض اولیه آزمون وجود توزیع نرمال در دادهها میباشد. در صورتی که در اکثر آزمونهای نا پارامتری چنین شرطی وجود ندارد از آنجایی که بسیاری از دادهها در شرایط واقعی نیز دارای چولگی بوده توزیع نرمال ندارند؛ بنابراین برای آنکه نتایج واقعیتری به دست آید، ترجیح داده میشود که از آزمونهای نا پارامتری استفاده شود.
حدود جغرافیایی اراضی شبکه آبیاری دز از سمت شمال به تپههای ماهورهای شمالی دزفول و از مشرق به رودخانه شور - گلال کهنک - و از جنوب به اراضی هفتتپه و رودخانه شاوور و از جمله مغرب به رودخانه کرخه محدود میگردد و شهرهای دزفول، اندیمشک، شوش در محدوده اراضی شبکه قرار دارند. رودخانه دز و شاوور راهآهن سراسری و جاده تهران - خرمشهر و همچنین در مسیل بالا رود و سیاه منصور نیز از شبکه میگذرند. تحلیل اثر تغییرات اقلیم به عنوان یک موضوع جهانی تاکنون در منطقه مورد مطالعه، بررسی دبی رودخانه بررسی نشده است و پژوهشگر درصدد پیشبینی میزان اثرگذاری این تغییرات در آینده میباشد.
-2 مواد و روشها
در انجام این پژوهش ابتدا دادههای مورد نیاز از ایستگاه سینوپتیک منطقه استخراج شده، سپس با استفاده از روابط ریاضی، مدلها و نرمافزارهای آماری با توجه به ویژگیهای آبوهوایی منطقه مورد مطالعه ارزیابی میشود. در این پژوهش به بررسی و تحلیل تغییر بعضی از عناصر اقلیمی - دما، بارش، تبخیر و دبی رود دز - مورد بررسی قرار گرفته است.
از روی هفت ایستگاه که بروی رودخانه دز قرار دارند عبارتاند از:
-1سد دز -2حمیدآباد -3هفتتپه -4ابوالطیور -5چنیبیه -6ساحی خماط -7بامدژ در این پژوهش ایستگاههای تله زنگ-سپید دشت وسزار-سد تنظیمی دزفول-دزفول حرملهبا استفاده از مدلها و روشهای آماری و ترسیم نمودارها و گرافها مورد مطالعه قرار خواهد گرفت؛ و متغیرهای پژوهش روند تغییرات اقلیمی در حوضه رودخانه دز در ایستگاههای سنجش دبی و کمیت آب رودخانه دز در ایستگاههای مورد نظر و تهیه نقشهها با استفاده از GIS انجام میگیرد.
-3 بحث و نتایج
-1-3 اثر تغییرات اقلیم ایستگاههای تله زنگ تا سد تنظیمی دزفول
با توجه به اینکه هدف از انجام این تحقیق بررسی اثر تغییرات اقلیم بر دبی یکی از رودخانههای عظیم ایران منطقه خوزستان بین ایستگاههای تله زنگ تا سد تنظیمی دزفول می باشد در این فصل، از آمار این ایستگاهها طی مهر و مومهای 1363-64 الی 1393-94 در تحلیل و تجزیهها استفاده شده و سپس با توجه به شاخصهای خشکسالی به بررسی تغییر اقلیم در محدوده تحت بررسی پرداخت شده است.
شکل -1 نقشه حوضه آبریز کارون بزرگ و محدوده مورد مطالعه در این پژوهش
- 2- 3 دما
میزان دما در ایستگاههای سینوپتیک و کلیماتولوژی سازمان هواشناسی و ایستگاههای تبخیر سنجی وزارت نیرو اندازهگیری میشود. در بررسی دما پنج پارامتر مختلف شامل میانگین حداقل، میانگین حداکثر، میانگین دما روزانه، حداقل و حداکثر مطلق مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفته است. طبق بررسی انجام شده متوسط دمای سالانه منطقه مورد مطالعه از 18/8 درجه سانتیگراد در ایستگاه سپیددشت تا 24/4 درجه سانتیگراد در ایستگاه تله زنگ متغیر است.
-3-3تبخیر
آمار تبخیر ایستگاههای تحت بررسی ارائه شده است. طبق بررسی انجام شده متوسط تبخیر سالانه منطقه مورد مطالعه از 2451/8 میلیمتر در ایستگاه سد تنظیمی دزفول تا 2796/4 میلیمتر در ایستگاه تله زنگ متغیر است.
-4-3بارندگی
طبق بررسی انجام شده متوسط بارندگی سالانه منطقه مورد مطالعه از 2451/8 میلیمتر در ایستگاه سد تنظیمی دزفول تا 2796/4 میلیمتر در ایستگاه تله زنگ متغیر است.
-4-3 بررسی وقوع خشکسالی در محدوده تحت بررسی نرم افزار 1DIP استفاده
پس از انجام مراحل آمادهسازی دادهها، برای انجام محاسبات لازم، از شده است. به منظور ارزیابی
وضعیت خشکسالی در 31 ساله منتهی به سال 1393 از شاخصهای نسبت نرمال - PN - و شاخص بارش استانداردشده - SPI - در مقیاس سالانه استفاده شد.
با توجه به نتایج حاصل از کاربست نمایه نسبت نرمال در تبین شرایط خشکسالی محدوده تحت بررسی در دوره 31 ساله آماری،در ایستگاه سپیددشت، تله زنگ و حرمله 8 سال و در ایستگاه سد تنظیمی دزفول 10 سال همراه با شرایط خشکسالی خفیف تا بسیار شدید وجود داشته است و از این میزان 4 سال همراه با خشکسالی بسیار شدید و شدید بوده است. بطوریکه در ایستگاههای تله زنگ و سد تنظیمی دزفول چهارمورد از خشکسالی های شدید در 8 ساله اخیر رخ داده است.
همچنین بررسی اجمالی نتایج حاصل از دو شاخص مورد استفاده در مقیاس سالانه مبین آن است که در 31 ساله اخیرشدیدترین خشکسالی رخ داده مربوط به مهر و مومهای آبی 1386-87 و 1390-91 میباشدو این وضعیت توسط هر دو نمایه مورد استفاده،تائید شده است. از سوی دیگر بیشترین فراوانی وقوع خشکسالی های شدید 31 ساله اخیر در نیمه دوم دوره آماری مورد استفاده رخ داده است و به عبارت دیگر فراوانی رخداد خشکسالی های شدید در هفده ساله منتهی به سال 1393 رشد فزایندهای یافته است.
