بخشی از مقاله
چکیده
در تحقیق حاضر به تعیین الگوی بهینهی زراعی پایدار شهر ارومیه پرداختهایم. به این منظور، شش آرمان شامل بیشینه کردن بازده برنامهای، بیشینه کردن اشتغال، کمینه کردن مصرف آب آبیاری، کمینه کردن کود، کمینه کردن سموم و کمینه کردن سرمایه به صورت مجزا و سپس با استفاده از روش برنامهریزی آرمانی مد نظر قرار گرفت. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق از طریق پرسشنامه و مصاحبه حضوری و همچنین آمارنامههای جهاد کشاورزی شهرستان ارومیه جمعآوری شد.
وزن اهداف الگوی بهینه کشت نیز با استفاده از روش AHP بدست آمد. براساس نتایج حاصله در الگوی برنامهریزی خطی و برنامهریزی آرمانی گندم دیم، جو آبی، چغندر قند، آفتابگردان، گوجهفرنگی و نخود محصولات انتخابی هستند. با توجه به مقایسه نتایج مدل برنامهریزی خطی با اهداف چندگانه مجزا و الگوی برنامه ریزی آرمانی با الگوی کشت فعلی تغییرات زیادی مشاهده میشود. بنابراین باید با اجرای الگوی بهینه پایدار محصولات زراعی که نسبت به منابع مصرفی، سود ناخالص کمتری را حاصل میکنند از الگوی کشت حذف و محصولات با صرفه اقتصادی بالاتر و خطرات زیستمحیطی کمتر را در الگوی کشت جایگزین نمود
.1 مقدمه
بخش کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد ملی، اشتغالزایی و تامین غذای افراد جوامع مختلف دارد. بنابراین لازم است از منابع و ابزار تولید در این بخش به بهترین شیوه ممکن استفاده شود تا ضمن کاهش مصرف این منابع، سودآوری و رفاه کشاورزان نیز افزایش یابد. از این رو برنامهریزان سعی بر آن دارند تا در مورد تخصیص منابع موجود برای یک دورهی معین به طور عقلایی تصمیم گیرند و از این رهگذر مانع اتلاف منابع شده و تخصیص به نحو مطلوب صورت پذیرد
منابع محیطی سرمایههای اصلی بخش کشاورزی هر اقتصادی را تشکیل میدهد و به همین جهت پایداری این منابع از اهمیت اساسی برخوردار است. پایداری سه جنبه یا سه وجه اساسی دارد که عبارت از حفاظت، کارآمدی و تعادل، پایداری رعایت همواره و همزمان این سه وجه است
شرط اساسی استفاده پایدار از طبیعت، رعایت ظرفیت منابع محیطی است. تحلیل و یا سنجش پایداری نیز در واقع تعیین این ظرفیت است. تحلیل پایداری مبنا و معیار عقلایی برای تعیین استانداردهای محیطی است که میزان بهرهبرداری از منابع را تعیین و کنترل میکند. تحلیل پایداری به نوعی تعیینکننده و بیانکننده میزان و معیار فاصله بین وضعیت پایدار و اولیه و وضعیت جدید یک پدیده محیطی است .در تحلیل پایداری همزمان ظرفیت منابع و ماندگاری اقتصادی در ارتباط با نیاز توسعه مورد نظر بررسی، تحلیل و کنترل میشود.
در کشاورزی، پایداری منابع محیطی بیش و پیش از هر چیز به نوع و شیوه بهرهبرداری از منابع و الگوی کشت وابسته است. از الگوی کشت تعاریف زیادی موجود است، که جامعترین آن تعیین یک نظام کشاورزی با مزیتهای اقتصادی پایدار، مبتنی بر سیاست های کلان کشور، دانش بومی کشاورزان و بهرهگیری بهینه از ظرفیتهای منطقهای با رعایت اصول اکوفیزیولوژیک و تولید محصولات کشاورزی در راستای حفظ محیط زیست است . این تعریف لزوم کاربرد برنامهریزی صحیح در جهت بهبود پویایی عملکرد این بخش را گوشزد میکند.
شهرستان ارومیه با وسعتی معادل 5298 کیلومتر مربع از شهرهای وسیع کشور در شمال غرب کشور و در ارتفاع 1332 متر از آبهای آزاد و به لحاظ موقعیت جغرافیایی روی مدار 37 درجه و 32 دقیقه نیمکره شمالی از خط استوا و همچنین 45 درجه و 2 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار گرفته است. دریاچه ارومیه در شرق این شهر و دریاچه مارمیشو در غرب آن قرار دارد. این شهر طبق سرشماری سال 1390 با 499٬667 نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت ایران و دومین شهر پرجمعیت منطقه شمالغرب ایران به شمار میآید. به دلیل بهرهمندی از شرایط آب و هوایی متنوع و استعدادها و پتانسیل-های قابل توجه بخش کشاورزی نیمی از جمعیت ساکن، بهره بردار کشاورزی هستند که در بخشهای زراعت، دامپروری، پرورش طیور، باغبانی، شیلات و ... مشغول فعالیت میباشند. همچنین بواسطه مرزی بودن استان آذربایجان غربی، زمینه و بستر مناسب برای صدور مازاد محصولات کشاورزی منطقه - بهویژه به کشور عراق و ترکیه - وجود دارد. بنابراین بخش کشاورزی یکی از فعالیتهای اقتصادی مهم منطقه مورد بررسی محسوب میشود.
بنابراین در این پژوهش، به تعیین الگوی بهینه کشت محصولات منتخب زراعی شهرستان ارومیه، با تأکید بر ابعاد زیست محیطی شامل حفاظت و پایداری منابع موجود منطقه از طریق حداقل کردن مصرف منابع و ابعاد اقتصادی و اجتماعی پایداری در قالب حداکثرسازی عایدی اقتصادی و ایجاد فرصتهای اشتغال، به منظور تصمیمگیری های آتی در زراعت محصولات کشاورزی با رهیافت برنامهریزی ریاضی خواهیم پرداخت.
اهداف تحقیق:
· اولویتبندی معیارهای زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی در تولید محصولات زراعی منطقه.
· تعیین الگوی بهینه کشت محصولات زراعی با دو رویکرد تکهدفه و چندهدفه با ساختار آرمانی.
· مقایسه الگوی بهینه زراعی با الگوی کشت فعلی به لحاظ ابعاد مختلف پایداری - اقتصادی، اجتماعی و زیست-محیطی - .
پیشینه تحقیق
بیسواس و پال - 2005 - 1، از مدل برنامهریزی آرمانی فازی به منظور تعیین الگوی بهینه کشت و برنامهریزی استفاده از زمین درکشاورزی بهره جستند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که بر اساس این مدل برنامهریزی ریاضی، تصمیم گیرنده میتواند درجه اهمیت و اولویت هر یک از اهداف را در نتایج به دست آمده دخالت دهد
شارما و همکاران - 2007 - 2، نیز با توجه به ویژگیها و مزیتهای برنامهریزی آرمانی، از این تکنیک در برنامه ریزی کشاورزی بهره جستند. این محققین با استفاده از برنامهریزی آرمانی فازی، توانستند در منطقه قاضی آباد هند، الگوهای مناسب کشت را جهت انجام برنامهریزی بهتر در حوزه کشاورزی تعیین نمایند.
زنگا و همکاران - 2010 - 1، با استفاده از برنامهریزی چند هدفه خطی فازی به تعیین برنامهای بهینه برای تولید محصولات منطقه لیانگ ژو در گانسو چین پرداختند. نتایج نشان داد مدل برنامهریزی چند هدفه خطی فازی در مقایسه با مدل برنامه-ریزی چند هدفه خطی، در ارائه جواب بهینه مناسبتر است.
عبدالقادر و همکاران - 2012 - 2، در مطالعهای به بهینهسازی الگوی کشت با استفاده از برنامهریزی ریاضی در عربستان صعودی پرداختند. در مطالعه آنها اهدافی از قبیل حداکثر سازی بازده سالانه، کاهش مصرف آب و تخصیص کارامد زمینهای کشاورزی در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد در الگوی کشت بهینه، بازده برنامه در حدود 2/42 میلیارد دلار امریکا در سال افزایش و مصرف آب 53 درصد کاهش یافت.همچنین در الگوی کشت بهینه 48/4 %، 35/4 %، % 13/1 و % 3/2 زمین به ترتیب مربوط به غلات، میوه، علوفه و سبزی میباشد.
راعی جدیدی و صبوحی صابونی - 1389 - ، از مدل برنامهریزی آرمانی فازی جهت تخصیص بهینه زمینهای کشاورزی منطقه کشک سرای شهرستان مرند استفاده نمودند. به این منظور، 4 آرمان در قالب 16 ترکیب وزنی در قالب تکهدفه و ترکیبی مدنظر قرار گرفتند و سناریوهای ایجاد شده بر اساس تابع فاصله اقلیدسی اولویتبندی گردیدند و الگوهای بهینه کشت شناسایی شدند.
مردانی و همکاران - 1392 - ، نیز در مطالعه خود با استفاده از برنامهریزی آرمانی فازی، به تعیین الگوهای بهینه کشت در استان خراسان رضوی پرداختند. در این تحقیق، آنها از مفهوم نوسانات برای حل آسانتر مدل برنامهریزی آرمانی فازی استفاده نمودند و در نهایت، سه الگوی بهینه کشت برای محصولات زراعی شناسایی گردید.
محمدی و همکاران - 1393 - ، در تحقیق خود به تعیین الگوی بهینه کشت در شهرستان مرودشت استان فارس پرداختند. در این تحقیق با استفاده از الگوی برنامهریزی چند هدفه غیر خطی فازی امکان تحقق آرمانهای حداکثر کردن بازده برنامهای همسو با هدفهای کاهش مصرف آب، حداقل کردن مصرف کودهای شیمیایی، حداقل کردن ریسک تولید و افزایش منافع اجتماعی از طریق سطح اشتغال نیروی کار بررسی شد. نتایج نشان داد که الگوی چندهدفه نسبت به الگوی جاری و حتی الگوهای تکهدفه برتری دارد. اجرای این الگو در منطقه مورد بررسی افزون بر کاهش مصرف آب و کود شیمیایی ، افزایش بازده برنامهای و کاهش ریسک را نیز در برداشت.
دور اندیش و ترابی - 1394 - ، به گزینش الگوی بهینه زراعی پایدار با تاکید بر محدودیت منابع آبی شهرستان کوزران با استفاده از الگوی برنامهریزی آرمانی فازی پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد که استفاده از مدل برنامهریزی آرمانی فازی نسبت به دیگر مدلها نتایج بهتری ارائه میکند، زیرا میتوان بهطور همزمان به تحقق هدفهای پنچگانه دسترسی پیدا کرده و فازی کردن مدل انعطافپذیری مدل را بالا برده است.
مواد و روشها
برنامهریزی خطی
برنامهریزی خطی روشی است مبتنی بر اصول مدل ریاضی که به منظور تجزیه و تحلیل تصمیمگیریهای نهایی و مطلوب مدیران واحدهای کشاورزی به شکل نابرابری های خطی ظاهر میشود
