بخشی از مقاله
چکیده
در دهههای اخیر مطالعات مربوط به تخصیص منابع در کشاورزی، عمدتا بر روی هدف حداکثرسازی رفاه اقتصادی کشاورزان تمرکز کردهاند، این امر از آنجا ناشی می شود که بخش کشاورزی نقشی حیاتی در توسعه اقتصادی هر کشور و برنامهریزی توسعه منطقهای ایفا می کند. اما توجه بیش از حد به افزایش رفاه اقتصادی، منجر به غفلت از پیامدهای زیست محیطی نظیر استفاده بیرویه از آب و کودها و سموم شیمیایی و نادیده انگاشتن اثرات اجتماعی شده است. به همین دلیل به طور روزافزون نیاز به استفاده از مدلهای کارآمد تصمیمگیری در جهت تخصیص عوامل تولید که بتوانند به طور همزمان اهداف اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی را تامین کنند احساس میگردد.
به طور معمول، هدف کشاورزان حداکثرسازی درآمد است اما مسوولان کشاورزی و مدیران واحدهای زراعی علاوه بر رسیدن به سود مورد نظر در پی اهداف دیگری از جمله حفظ محیطزیست، توسعه پایدار کشاورزی و اهداف اجتماعی میباشند. برنامهریزی برای توزیع منطقهای ترکیب کشت، باید به گونهای انجام شود که پاسخگوی اهداف کشاورزان - افزایش سطح درآمد - عوامل اقتصادی - - ، مدیران - کاهش مصرف آب، کود و سموم شیمیایی - عوامل زیستمحیطی - - ، حفظ سطح اشتغال موجود - عوامل اجتماعی - و توسعه پایدار بخش کشاورزی باشد.
در راستای اهداف برنامههای توسعه، مبتنی بر افزایش در تولید محصولات کشاورزی و کارآ نمودن واحدهای تولیدی بزرگ، طراحی صحیح الگوی زراعی کشت به منظور دستیابی به حداکثر تولید و افزایش درآمد واحدهای کشاورزی و جلوگیری از اتلاف منابع تولید لازم مینماید. از این رو هدف اصلی این مطالعه ارائه و بکارگیری یک مدل برنامه ریزی ریاضی برای تعیین الگوی بهینه کشت، به منظور دستیابی همزمان به اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است.
بدین منظور با استفاده از الگوهای برنامه ریزی ریاضی از جمله الگوهای برنامه ریزی خطی متعارف و آرمانی، برای دست یابی به اهداف حداکثر کردن بازده برنامهای، حداقل کردن مصرف آب و حداقل کردن مصرف کود و سموم شیمیایی و تثبیت اشتغال الگوهای مختلف زراعی برای اراضی شهرستان ساری در قالب دو سناریو پیشنهاد شده است. نتایج الگوی پیشنهادی برنامه ریزی آرمانی در سناریو اول نشان می دهد که بازده برنامهای به میزان 6/12 درصد افزایش و مصرف منابع آبی، مصرف کود و سموم شیمیایی، به ترتیب 5/51، 0/74 و 5 درصد کاهش و هدف تثبیت اشتغال محقق شده و در سناریو دوم نتایج بیانگر این است که بازده برنامهای به میزان 2/5 درصد افزایش و مصرف منابع آبی و سموم شیمیایی، به ترتیب 2/39، 1/16 درصد کاهش، مصرف کودهای شیمیایی بدون تغییر و هدف تثبیت اشتغال محقق شده است.
مقدمه
امروزه با توجه به تقاضای در حال افزایش محصولات کشاورزی، افزایش کارایی استفاده از منابع کمیاب، ضرورتی انکارناپذیر است. بهره برداری مطلوب از این منابع، افزون بر تأمین تقاضای جامعه به عنوان یک هدف کلان، میتواند افزایش درآمد بهره برداران را که برای آنها فعالیت کشاورزی علاوه بر یک فعالیت اقتصادی به عنوان شیوهای از زندگی محسوب میشود، به دنبال داشته باشد. به همین دلیل افزایش بهره وری استفاده از منابع، در برنامهریزیهای اقتصادی و کلان کشورهای مختلف، یکی از مهم ترین شاخص های مورد توجه در توسعه کشاورزی می باشد - محمدی و همکاران، . - 1390 اهمیت کشاورزی و نقش آن در توسعه اقتصادی کشورها، آنرا به عنوان یکی از محورهای اساسی توسعه درکشورهای جهان سوم مطرح ساخته است.
جامعهی کشاورزی کشورهای در حال توسعه را عمدتاً مالکان خرده پایی تشکیل میدهند که از درآمد اندک و سطح زندگی معیشتی برخوردارند. وجود امکانات بهره برداری محدود برای افزایش درآمد خردهمالکان مذکور در کنار افزایش روزافزون جمعیت جهان، لزوم استفاده بهتر و مطلوبتر از منابع محدود در دسترس را بیش از پیش آشکار میکند - نقشینه فرد و همکاران، . - 1386 بخش کشاورزی در ایران هم به عنوان یکی از بخشهای مهم اقتصاد با داشتن سهم حدود 14 درصدی از تولید ناخالص ملی و 22 درصدی از اشتغال کشور و مزیت های بالقوه طبیعی و نقش حساس در امنیت غذایی جامعه، بیش از سایر بخشها نیاز به توجه دارد.
رشد سریع جمعیت، کمبود مواد غذایی موجود و مشکلات جهانی غذا بر ضرورت بهرهبرداری بهینه از این بخش عظیم تولیدی کشور افزوده است - عزیزی و یزدانی، . - 1383 از مهمترین وظایف بخش کشاورزی، دستیابی به خودکفایی، تامین امنیت غذایی و نیز افزایش تولید محصولات راهبردی با توجه به محدودیت های موجود می باشد - اسدی و سلطانی، . - 1379 این در حالی است که محدودیت های اقلیمی گوناگونی مانند خشکسالی، در بسیاری از سال ها به عنوان چالشی بزرگ در برابر توسعه کشاورزی کشور مطرح بوده است - فلاحی و همکاران، . - 1388 آب یکی از مهم ترین عوامل رشد و توسعه جوامع بشری محسوب میشود.
مقایسه کشورهای مختلف نشان میدهد که کمبود آب، بویژه آب با کیفیت خوب، یکی از عوامل مهم بازدارنده توسعه کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی در اکثر کشورهای در حال توسعه می باشد. منابع آبی از ارزشمندترین منابع طبیعی و جزء سرمایه های ملی هر کشور محسوب میشوند. در واقع این عامل حیاتی و مهم در بخش های مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی و به تبع آن توسعه پایدار آن نقش مهمی را ایفا می کند - خالدی و آل یاسین، . - 1379 ایران به عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک کره زمین با مشکل کم آبی، خشکسالیهای متناوب و سیلهای مخرب و ویرانگر مواجه می باشد.
نگاهی به گذشته نشان میدهد که این مشکل مربوط به نسل یا دورهای خاص نمیشود و برای تعدیل مشکلات ناشی از محدودیت منابع آب، ابتکارات و ابداعات متنوعی در طول تاریخ کهن ایران در زمینه بهرهبرداری از منابع آب سطحی و زیرزمینی در ابعاد سازه ای و مدیریتی مورد توجه بوده است - خالدی و آل یاسین، . - 1379 رشد فزاینده جمعیت و تخریب های ناشی از آن و نیاز روز افزون به محصولات کشاورزی، دامی و محدودیت آب و نیز خاک حاصلخیز به عنوان بستر اصلی تولیدات کشاورزی، مساله کم آبی را به گونهای بسیار جدی فراروی کشور قرار داده است به طوری که کشور با متوسط بارندگی 250 میلی متر در سال، نسبت به 750 میلی متر میانگین جهانی آن، در گروه کشورهای خشک و نیمه خشک قرار می گیرد.
