بخشی از مقاله
چکیده
آب بدون درآمد میزان آب تولید شدهای است که بر اثر عوامل گوناگون به دست مشتری نمیرسد یا به حساب فروش شرکت آب و فاضلاب وارد نمیشود. کاهش این میزان آب، با توجه به ارزش زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آب، بسیار پر اهمیت است. در این مطالعه با انجام ممیزی و شفافسازی میزان تولید، مصرف و هدررفت آب و هزینه برای پایلوت روستای اسماعیلکلا جویبار سعی بر آن شد تا علت وجود هدر رفت بالا در برخی از روستاها مشخص گردد. براساس نتایج این مطالعه، شفاف نبودن آمار تولید یکی از اصلیترین دلایل هدر رفت هزینه بوده است که با ایجاد سنجش دقیق میتوان سالانه هزینههای خرید آب را برای پایلوت تا %36 و به میزان 43 میلیون ریال کاهش داد.
واژههای کلیدی: آب بدون درآمد، بالانسینگه، در رفت آب، کاهش هزینه.
مقدمه
کشور ایران با متوسط بارندگی 260 میلیمتر که یک سوم متوسط بارندگی جهانی است در منطقهای گرم و خشک قرار دارد و از کشورهای خشک جهان و دارای منابع محدود آب است. عواملی همچون رشد جمعیت، نیاز به غذای بیشتر، ضرورت ارتقای سطح بهداشت، رفاه اجتماعی، توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستمها، تقاضای آب را روز به روز بیشتر میکند - اولیایی، . - 1388 در حال حاضر میزان مصرف آب در بخشهای مختلف 93 میلیارد متر مکعب برآورد شده است که حدود 86 میلیارد متر مکعب به بخش کشاورزی و 7 میلیارد متر مکعب به بخش شرب و صنایع اختصاص دارد - اسدالهی، . - 1388
علیرغم تقاضای زیاد و عرضه محدود آب، فرایند آب رسانی و مصرف آب در هر دو بخش کشاورزی و شهری با اتلاف بسیار زیاد همراه است. در بخش نخست، انتقال آب از سد به شبکهها و سپس آبیاری در مزارع موجب هدر رفت 70 درصدی آن میشود و در بخش شهری نیز حدود 30 درصد آب ضمن انتقال هدر میرود - بابایی، . - 1387در مطالعهای که در سال 1374 در خصوص تلفات آب شهرهای بوشهر، تبریز و اهواز به عمل آمد، میزان تلفات آب این شهرها به ترتیب 34، 30 و 50 درصد گزارش شد. بیشترین سهم تلفات مربوط به این شهرها ناشی از شکستگی لولهها است - فراهانی و همکاران، . - 1389
طبق استانداردهای جهانی، برای کشورهای خشک و نیمه خشک و کم آب بیشترین مقدار آب بدون درآمد در یک شبکه توزیع 15 درصد و برای کشورهای پر آب حدود 25 درصد توصیه میشود . - Lambert 2010 - طبق این استاندارد برای شرایط ایران چنانچه آب بدون درآمد از میزان 15 درصد تجاوز نماید، سرمایه گذاری برای بازیافت الزامی است - تجریشی و همکاران، . - 1383 باید توجه داشت که کاهش هدر رفت آب از نظر اقتصادی حد کمینهای دارد، بنا به توصیه بانک جهانی بسته به شرایط محلی میزان 10-20 درصد هدر رفت آب استاندارد تلقی میشود و کاهش تلفات به زیر این حد مقرون به صرفه نیست - صالحی و همکاران، . - 1383
هدر رفت آب و مساله آب بدون درآمد یک مساله جهانی است و تنها منحصر به کشور ایران نمی باشد. میزان آب بدون درآمد و حجم هدر رفت آب در جهان مشخص نیست. هر ساله بیش از 32 میلیارد متر مکعب آب تصفیه شده از شبکههای آبرسانی هدر میرود. همچنین سالانه 16 میلیارد مترمکعب آب به دست متقاضی میرسد ولی به علت آب دزدی و یا شمارش غلط، به حساب نمیآید - Kanakoudis . - and Gonelas 2014, Kanakoudis and Muhammetoglu 2014 تخمین هزینه سالانه تجهیزات آبی در جهان حدود 14 میلیارد دلار است. در بعضی کشورهای کم درآمد این هدر رفت آب چیزی حدود 60-50 درصد منابع آبی را تشکیل میدهد و متوسط جهانی آن 35 درصد تخمین زده میشود.
با حفظ فقط نیمی از این مقدار میتوان بدون سرمایه گذاری اضافی برای 100 میلیون نفر آب فراهم کرد . - Farley, Wyeth et al. 2008 - طبق برآورد دفتر مطالعات کاهش آب بدون درآمد ایران در سال 1379، کاهش یک درصد آب بدون درآمد به معنی بازگشت 2 میلیارد و 500 میلیون تومان به توان مالی شرکتهای آب و فاضلاب و ایجاد 200 میلیون متر مکعب ظرفیت جدید تامین آب در شرکتهای آب و فاضلاب است که بالطبع، نیاز به سرمایه گذاری جدید در ایجاد تاسیسات را کاهش خواهد داد. این افزایش درآمد به معنای ارتقای توان اجرایی این شرکتها میباشد - فراهانی و همکاران، . - 1389
تعریف آب بدون درآمد و اجزای آن
امروزه مطالعات، عملیات و فناوریهای مربوط به شناسایی و کاهش آب بحساب نیامده - UFW - یا آب بدون درآمد - NRW - براساس نظریههایی صورت میگیرد که در طول سه دهه اخیر توسعه یافته و از سوی مراجع معتبر جهانی توصیه شده است. از سال 2000 به بعد مفهوم آب بدون درآمد توسط مؤسسه بین المللی آب - IWA - به عنوان جایگزین مفهوم آب به حساب نیامده مورد استفاده قرار گرفته است . - McKenzie , Siqalaba et al. 2012 - آب بدون درآمد - NRW - میزان آب تولید شدهای است که بر اثر عوامل گوناگون به دست مشتری نمیرسد یا به حساب فروش شرکت آب و فاضلاب وارد نمیشود.
کاهش میزان آب بدون درآمد، با توجه به ارزش استراتژیکی، زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی آب، بسیار پر اهمیت بوده و لازم میباشد در اولویت برنامههای شرکت آب و فاضلاب قرار گیرد . - Seago and McKenzie 2007 - مؤسسه بین المللی آب، استانداردهای بینالمللی در مورد ساختار بالانسینگ یا تعادل آبی را تهیه کرده است و اصطلاحات و تعاریف به کار گرفته شده در این سازمان، در بسیاری از کشورهای جهان پذیرفته شده است. الگوی کلی ورودی و خروجی سیستم و نیز اجزاء آب بدون درآمد و آب با درآمد در جدول ذیل آمده است - جدول . - 1 در این جدول اجزاء آب با درآمد به تفکیک مشخص شده و قابل محاسبه و یا تخمین میباشد.
با الگوگیری از دستاوردها در دیگر نقاط کشور و با استفاده از خدمات و تجربیات مهندسین مشاوره ممیزی و تعیین میزان تولید، مصرف و هدر رفت در 17 پایلوت از شهرستانهای استان مازندران بررسی و به اتمام رسیده است. در این مطالعه نیز، تحلیل و نتایج پایلوت روستای اسماعیلکلا کوچک شهرستان جویبار بر مبنای تعاریف آب بدون درآمد و بالاسینگ آب مؤسسه بین المللی آب با هدف دستیابی به راهکارهای مؤثر و توسعه آن در سایر روستاهای استان ارائه شده است.
بیان مسئله
براساس دستورالعمل انتخاب پایلوت مطالعاتی کاهش آب بدون درآمد از سوی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، که در 20 بند تدوین شده و هر مورد دارای امتیاز از یک تا 5 یا 10 و یا 15 بود، دفتر مدیریت مصرف آب و فاضلاب روستایی مازندران، موارد را در یک جدول برای هر شهرستان تنظیم نموده و موارد 20 گانه شرایط لازم انتخاب پایلوت مطالعاتی، طی جلسهای با حضور کلیه رابطین و مدیران امورات آب و فاضلاب روستایی شهرستانها، بند به بند تشریح و موارد ابهام توضیح داده شد. سرانجام براساس فرم امتیاز دهی در هر شهرستان یک روستا به عنوان پایلوت مطالعات آب بدون درآمد انتخاب شد.
