بخشی از مقاله
چکیده
امروزه سیلابهاي آنی یکی از مخربترین بلایاي طبیعی هستند که سالانه خسارات جانی و مالی فراوانی به بار میآورند به علاوه نداشتن اطلاعات و آگاهی در این باره میتواند خسارات ناشی از آن را چند برابر نمایید. بنابراین مطالعه در این مورد امري ضروري و لازم است. منطقه هلیل رود جیرفت به دلیل قرار گرفتن در شرایط اقلیمی خشک و بیابانی یکی از مناطق سیل خیز کشور میباشد. وجود بارانهایی با ماهیت رگباري سیلابهاي سهمگینی را تولید میکند که یکی از دغدغههاي مهم ساکنین منطقه میباشد.
در این مطالعه از مدل هیدرولوژیکی HEC-HMS و تکنیکهاي GIS&RS جهت شناسایی مناطقی که قدرت تولید سیلهاي آنی را دارند استفاده شده است. نتایج نشان داد که قسمت اعظم سیل خروجی در سر شاخهها تولید میشود به طوریکه بعضی از مکانهاي حوزه سهم زیادي در سیلاب خروجی داشته و دبی سیل با گذر از این مناطق به طور چشم گیري افزایش پیدا میکند و به عبارتی این مناطق تولید سیلاب آنی میکنند.
زیر حوزههاي K6 و هنجان نمونهاي از این مناطق هستند و نفش مهمی در بالا بردن دبی سیلاب داشته و با عبور سیل از این مناطق قدرت تخریبی بالایی پیدا میکند. اجراي پروژه هاي کنترل سیلاب در مناطق مذکور می تواند باعث کاهش ریسک سیل در منطقه گردد.
مقدمه
بررسی شمار وقوع سیل در سالهاي اخیر نشان میدهد، دیگر سیل نه یک مصیبت اتفاقی نادر، بلکه پدیده اي فزاینده است. بنابراین براي شناخت پدیده سیل، علل و عوامل مؤثر و راههاي پیشگیري از آن باید مطالعات لازم در حوزههاي مختلف صورت پذیرد. بنابراین براي مدیریت جامع یک حوزه ، شناخت مناطقی که بر روي دبی اوج سیلاب تاثیر زیادي میگذارند الزامی به نظر میرسد.
وقایع حدي اغلب تاثیر نامتجانس مهمی بر محیط هاي طبیعی دارند و به دنبال آن خطرات زیادي هم براي انسان به بار می آورند مثلا" وقایح حدي بارندگی که محدوده خشکسالی شدید تا وقایع سیلابی شدید را به دنبال دارد که مسائل و مشکلات جدي را در پی خواهد داشت . براي مثال بارندگی هاي شدید که سیل هاي شدیدي تولید می کنند یک منبع اصلی فرسایش هستند و دبی آنها با آبی که در اقیانوس ها در جریان است قابل مقایسه است
سیل هاي آنی یک تهدید جدي براي زندگی انسان ها و مناطق مسکونی و زیر ساخت ها به شمار می آید ولی متاسفانه در مناطق خشک جهت مطالعه این پدیده با کمبود داده از پروسه هاي کلیدي هیدرولوژیکی مواجه هستیم
استفاده بیرویه از منابع طبیعی و تخریب آن و با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک حاکم بر کشور، موجب گردیده تا سیلابها سال به سال چه از نظر تعداد دفعات و چه از نظر شدت خسارات افزایش چشمگیري داشته باشد. این امر کشور ایران را در رتبه هفتم سیلخیزي دنیا قرار داده است . - 4 - به علت دخالت انسان در چرخه طبیعی آب از طریق تخریب پوشش گیاهی در عرصههاي آبخیز احتمال سیلخیزي درمناطق گوناگون افزایش یافته است
رودل - 26 - بیان میکند که در تحقیقات و پژوهشهاي مرتبط با سیلخیزي و تعیین مناطق سیلخیز در نقاط مختلف دنیا روش واحدي بکار گرفته نشده است. هجلمتیت - 18 - بیان میکند که توسعه مناطق شهري نیز اثرات معنی داري بر رواناب سطحی آبخیزهاي کوچک دارد. وجود اراضی شهري در اطراف رودخانه اصلی داراي تأثیرات ویژهاي بر افزایش سیلخیزي میباشد. بطورکلی افزایش مناطق شهري باعث افزایش حجم رواناب، دبی اوج سیل و کاهش زمان تأخیر حوزه میگردد
روشهایی که براي تعیین مناطق سیلخیز استفاده شده بیشتر بر پایه فرمولهاي تجربی، تحلیل آماري دادههاي سیلاب ، استفاده از دادههاي سنجش از دور ،GIS و مدلهاي ریاضی رایانهاي بارش - رواناب بوده و عمدتا" از دیدگاه تولید سیل در سطح حوزهها بصورت یکپارچه مطرح شده است
دمایو و استیل - 11 - بیان میکنند پیش بینی رواناب در مناطق فاقد آمار بسیار مشکل و زمان بر است. بدین منظور مدلهاي تعریف شده که همگی نیازمند دادههاي هیدرولوژیکی و هواشناسی هستند. بلات و همکاران - 9 - و میلورادف و همکاران - 22 - اظهار دارند که سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در ترکیب با مدلهاي بارش رواناب ابزاري ایدهال جهت برآورد حجم رواناب ، دبی اوج و هیدروگراف میباشند.
مرکز مهندسی ارتش ایالات متحده - 30 - و سازمان کشاورزي ایالات متحده - 31 - بیان میکنند که مدل HEC براي برآورد و شبیه سازي واقعه بارش رواناب طراحی شده و در آن از روش سازمان حفاظت خاك آمریکا - SCS - روش شماره منحنی استفاده میشود. در بعضی از مطالعات صورت گرفته از میانگین ضریب تغییرات سريهاي سیلابهاي حداکثر سالانه بعنوان شاخصی براي تعیین شرایط سیلخیزي هر منطقه یا هر کشور استفاده شده است - . - 3 با استفاده از مدلهاي هیدرولیکی و نرم افزار ArcView از طریق الحاقیه HEC-GEOHMS میتوان به آنالیز سیلخیزي و پهنه بندي سیلاب پرداخت
شناسایی عوامل موثر بر پتانسیل سیلخیزي حوزهها و پهنه بندي حوزهها از نظر قابلیت تولید رواناب امري ضروري و اجتناب ناپذیر میباشد براي این منظور تکنیکهاي GIS&RS ابزاري مفید و توانمند براي شناسایی عوامل موثر بر پتانسیل سیلخیزي پهنه بندي حوزه میباشند . - 6 - بعضی اوقات اطلاعات مورد نیاز جهت بررسی خصوصیات هیدرولوژیکی می تواند از داده هاي سنجش از دور به دست آید
یکی از پارامتر هایی که به کرار به عنوان یک متغیر مهم با استفاده از تکنیک سنجش از دور استخراج می شود پارامتر هاي مربوط به پوشش گیاهی است در نتیجه نقشه هاي پوشش گیاهی که از داده هاي سنجش از دور به دست می آید اغلب براي برآورد متغیر ها در مدل هاي هیدرولوژیکی به کار می روند
مدل هاي هیدرولوژیکی می توانند جهت پیش بینی واکنش هاي مکانی به واقعه هاي حدي از قبیل باران به کار روند . اسلام و سادو - 20 - با استفاده از دادههاي ماهوارهاي و کاربرد GIS نقشه خطر سیل را براي کشور بنگلادش تهیه کردند . در همین راستا در انالیز سیلخیزي حوزه آبخیز گاوه در استان کردستان از سیستم اطلاعات جغرافیایی بعنوان پایگاه دادهها و از تصاویر سنجنده TM ماهواره لندست استفاده شده است
هدف از این مطالعه تعیین مناطقی است که می توانند دبی سیل را به طور چشم گیري افزایش دهند به عبارت دیگر مناطقی که با توجه به خصوصیات مکانی تولید سیل هاي آنی در حوزه می نمایند را شناسایی کند.
مواد و روش ها موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
حوزه سد جیرفت با مساحتی بالغ بر 500 هزار هکتار در محدوده بین 28 درجه تا 29 درجه و 58 دقیقه عرض شمالی و 56 درجه و 29 دقیقه تا 58 درجه و 58 دقیقه طول شرقی در جنوب شرقی ایران قرار دارد - شکل. - 1 در منطقه مورد مطالعه اراضی کشاورزي ، روستاها ، باغات و مراتع ارزشمندي وجود دارد که در مواقع سیلابی خسارات زیادي را به مناطق فوق وارد می نماید.
شکل - 1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
