مقاله در مورد رجعت

بخشی از مقاله

رجعت

مقدمه
يكى از مباحثى كه از ديرباز پيرامون آن سخن گفت شده و پيوسته مورد نقد و ايراد از يكسو، و پاسخگوئى و دفاع از سوى ديگر بوده، مسأله «رجعت» است. بدين معنى كه برخى از آيات قرآن شريف و روايات منقول از خاندان رسالت از بازگشت گروهى از انسانها به دنيا پيش از برپائى رستاخير گزارش مى‏دهند، و پيروان آئين تشيع نيز در پذيرش آن كمترين ترديد به خود راه نداده، بدين جهت در كتب عقايد و كلام به صورت مختصر و كوتاه از اين عقيده سخن به ميان آمده و در صورت لزوم به دلايل و شواهدى بر صحت آن اشاره شده است .

اما برخى از نويسندگان مسلمان در گذشته و حال در كتاب‏هاى خود به نقد اصل رجعت پرداخته، شبهاتى پيرامون آن وارد كرده‏اند. و به بسا اظهار داشته‏اند كه اين عقيده ريشه اسلامى ندارد و از انديشه‏ها و عقايد مكاتب و مذاهب ديگر به اسلام سرايت نموده است. البته عالمان بزرگ

اسلامى - كه پاسداران مرزهاى عقيده و ايمان هستند، هرگز اينگونه انتقادات و اعتراضات را بدون پاسخ نگذارده، با بيان و قلم، رايت مقدس دفاع از آرمانهاى اصيل اعتقادى را بر دوش كشيده‏اند.
از اين رو مى‏بينيم كه كتب بسيارى در بررسى عقيده رجعت و نفى شبهات وارد پيرامون آن، نگاشته و هرگاه مخالفان و منكران لبه حمله خويش را تبزتر كرده‏اند، اينان نيز بر شمار نوشته‏هاى علمى خود افزوده و چون مشعلهايى فروزان به روشنگرى و هدايت پويندگان راه حق و جويندگان

چشمه‏هاى زلال معرفت پرداخته‏اند. مثلاً در قرن دوم و سوم هجرى كتابهايى چند بدست توانمند دانشمندان شيعه درباره رجعت نوشته شده، و در قرن چهارم و پنجم شمار آن كاهش يافته و از قرن ششم به اين سو گاهگاه نوشته‏اى در اين زمينه تأليف گرديده است. همچنانكه در چند دهه اخير نيز به علت گسترش مخالفتها و انتقادات، به ويژه از سوى برخى مذاهب جديدالتأسيس، شمارى از عالمان و قلم پردازان به تأليف كتاب مستقل و استدلالى در همين مبحث دست يازيده‏اند.

اينك به منظور روشن ساختن اذهان كليه كسانى كه مايلند اين مسأله را با كمال بى طرفى مطالعه و بررسى كنند، بحث رجعت را در صفحات آينده بررسى كرده از خلاصه گويى پيروى مى‏كنيم. مباحث ما را در اين رساله، امور ياد شده در زير تشكيل مى‏دهد:
1- مفهوم رجعت.
2- شيعه و رجعت.
3- ظهور مهدى منتظر و رجعت.
4- امكان رجعت از ديدگاه عقل.

5- بازگشت به دنيا در امتهاى پيشين.
6- زمينه‏هاى مساعد رجعت در قرآن و صحاح و سنن.
7- دليل وجود رجعت در امت اسلامى.
8- پرسش‏ها و پاسخ‏ها پيرامون رجعت.
________________________________________
رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى

مفهوم رجعت
رجعت در لغت به معناى «بازگشت» بكار مى‏رود و در اصطلاح به بازگشت گروهى از مردگان به اين جهان همزمان باقيام جهان حضرت مهدى (ع) گفته مى‏شود، و طبعاً بازگشت اين گروه قبل از فرا رسيدن رستاخيز خواهد بود. روى اين اصل گاهى از رجعت در شمار رويدادهاى قبل از قيامت ياد مى‏شود و گاهى در زمره حوادث مربوط به ظهور مهدى منتظر مذكور مى‏گردد. ولى بايد دانست كه مسأله رجعت از ديدگاه شيعه رويدادى است مستقل از دو موضوع ياد شده (قيامت - و ظهور حضرت مهدى«عج»)، اگر چه بين هر سه موضوع پيوند زمانى برقرار است .
محدث گرانقدر شيعى شيخ حر عاملى مى‏نويسد:
«مراد از رجعت در نزد ما همانا زندگى بعد از مرگ و پيش از قيامت است، و همين معنى است كه از لفظ رجعت به ذهن خطور مى‏كند و دانشمندان بر آن تصريح كرده‏ايد» 1.

فقيه و متكلم تواناى شيعى شيخ مفيد مى‏فرمايد:
«خداوند شمارى از امت محمد (ص) را بعد از مرگشان و پيش از برپائى قيامت بر مى‏انگيزد، و اين از اختصاصات مذهب آل محمد عليهم السلام مى‏باشد و قرآن بر درستى آن گواهى مى‏دهد».2
دانشمند متبحر شيعه در قرآن چهارم سيد مرتضى علم الهدى پيرامون رجعت از نظر شيعه مى‏نويسد:
«عقيده شيعه اماميه چنين است كه خداوند متعال به هنگام ظهور امام زمان حضرت مهدى (عج) گروهى از شيعيان را كه پيش از قيام آن حضرت از دنيا رفته‏اند، به دنيا باز مى‏گرداند تا آنان به پاداش ياورى و همراهى و درك حكومت آن وجود مقدس نائل آيند؛ و نيز برخى از دشمنان حضرتش را زنده مى‏كند تا از ايشان انتقام گيرد، بدين ترتيب كه آشكارى حق و بلندى مرتبت پيروان حق را بنگرند و اندوهگين شوند» 3.

علامه مجلسى - قدس سره - پس از نقل روايات فراوان و ذكر اقوال بزرگان درباره رجعت مى‏نويسد:
«از ديدگاه ما (شيعيان) رجعت به (گروهى از) مؤمنان راستين و كافران فرو رفته در گرداب كفر والحاد اختصاص دارد و كسى غير از اين دو گروه به دنيا باز نخواهد گشت».4
از اين بيانات و با توجه به احاديثى كه در كتب معتبر شيعه گردآورى شده به روشنى بر مى‏آيد كه

شيعيان رجعت را منحصر به بازگشت گروهى از مؤمنان و كافران مى‏دانند و بس. اينان با استناد با دلائل متقن و خلل‏ناپذير معتقدند كه بنا بر وعده حتمى الهى، آخرين ذخيره خداوندى، حضرت مهدى (عج) كه همنام و هم كنيه پيامبر خاتم و از نسل آن حضرت مى‏باشد - در روزگارى كه زمان آن بر ما پوشيده است، پرده غيبت را كنار مى‏زند و با ظهور خويش كاخ ستمگران را درهم مى‏شكند خداجويان را به عزت مى‏رساند، شوكت مسلمين را زنده مى‏كند و خفاشان شبهاى تيره را براى هميشه از صفحه روزگار محو مى‏نمايد. آنگاه همزمان با قيام اين رادمر عدل گستر گروهى از مؤمنان و منكران به جهان مادى بازگشته و هر گروه براساس كردار پيشين خود به ثواب و عقاب نائل مى‏آيند. 5
پى نوشتها:
1- الايقاظ من الهجعه فى البرهان على الرجعه، باب دوم.
2- بحارالانوار 136/53 (نقل از «مسائل السرويه» شيخ مفيد).
3- بحارالانوار 138/53 (نقل از رساله‏اى كه سيد مرتضى در پاسخ مردم رى نوشته است).
4- بحارالانوار 138/53.
5- ظهور حضرت ولى عصر وقيام جهانى آن حضرت مورد اتفاق همه فرق اسلامى بوده، و در

بسيارى از كتب حديثى، تاريخى و كلامى دانشمندان مسلمان بر صحت اين عقيده تصريح شده است. براى آشنائى با نظريات و اعترافات شخصيتهاى اسلامى در اين زمينه به كتاب فارسى «دانشمندان عامه و مهدى موعود» (نگارش آقاى دوانى) و كتاب عربى «منتخب الاثر فى الامام الثانى عشر» (تأليف حضرت آية الله صافى) و ديگر كتب مربوط رجوع شود.
________________________________________
رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى
ظهور مهدى منتظر و رجعت
برخى ناآگاهان چنين پنداشته‏اند كه ظهور حضرت مهدى (عج) پس از غيبت همان رجعت است، در حاليكه چنين نيست. زيرا غيبت از نظر شيعه جز زندگى آن حضرت در اين جهان ماده به صورت يكفرد ناشناخته چيز ديگرى نيست و شيعه حضرت مهدى را زنده مى‏داند و در انتظار ظهور حضرتش بسر مى‏برد. اما رجعت به معنى زنده شدن گروهى از مؤمنان و كافران وبازگشت آنان به دنياست و به هيچ روى با غيبت ارتباط ندارد. روايات رجعت در كتاب شيعه موجود است و هر كس با مراجعه به آنها در مى‏يابد كه هيچگاه در هيچ روايتى، قيام امام عصر را رجعت نخوانده‏اند و هرگز كسى آن حضرت را مرده نمى‏داند تا ظهورش را بتوان رجعت خواند.

گذشته از اين، اگر رجعت همان انتظار ظهور منجى باشد، نبايد شيعه را به خاطر داشتن چنين اعتقادى نكوهش كرد، چرا كه برخى از فرق اسلامى - حتى از اهل تسنن - نيز بر اين عقيده بوده و چشم براه ظهور شخصيتى از نسل رسول گرامى هستند.
خلاصه آنكه: مسأله رجعت و ظهور امام عصر (ع) دو رويداد مستقل از يكديگرند، كه يكى از آن دو (قيام حضرت مهدى) مورد تأييد همه فرق اسلامى بوده (اعم از اينكه متولد شده و هم اكنون زنده است و يا در آينده ديده به جهان خواهد گشود) و ديگرى (رجعت) كه چنين نيست و فقط شيعى مذهبان درباره آن بحث و گفتگو كرده‏اند. البته بر اساس روايات موجود، بين ظهور مهدى منتظر و

وقوع رجعت پيوند زمانى وجود دارد، ولى اين پيوند هرگز نشانه اتحاد و يگانگى دو مسأله نمى‏باشد.
نكته ديگرى كه از توضيح آن ناگزيريم، اين است كه:
هرگاه ظهور پس از غيبت را رجعت بناميم، بايد در دو مورد بنابر نظر اهل تسنن به رجعت قائم شويم:
1- شكى نيست كه حضرت موسى به حكم آيه «و واعدنا موسى ثلاثين ليلة...» 17 مدت چهل شبانه روز ازقوم خود جدا شد و دور از انظار آنان زندگى كرد، آنگاه پس از سپرى شدن چهل روز به ميان قوم خود بازگشت .
2- طبرى و ابن سعد و ديگران چنين گزارش مى‏دهند: «هنگامى كه رسول خدا دعوت حق را لبيك گفت، خليفه ثانى از جاى برخاست و فرياد برآورد كه: چند تن ازمنافقان پيامبر را مرده مى‏پندارند. بخدا سوگند آن حضرت نمرده است، بلكه نزد پروردگار خود رفته است همانگونه كه موسى بن عمران به آستان خدا شتافت و چهل شب از ديده مردم پنهان بود، سپس نزد ايشان بازگشت در حاليكه مردم او را مرده مى‏خواندند. قسم به خدا، رسول گرامى باز مى‏گردد و آنگاه دستها و پاهاى كسانى را كه به حضرتش نسبت مرگ دادند، جدا خواهد نمود» 18 البته وى پس از گفتگوئى كوتاه با ابوبكر نظر خود را پس گرفت و رحلت پيامبر را باور كرد؛ اما اين عبارت نشان مى‏دهد كه ظهور پس از غيبت محال نيست .
در فرازهاى آينده به بررسى براهين عقلى و نقلى بر امكان رجعت و سازگارى آن با معارف اسلامى مى‏پردازيم و موارد چندى از وقوع بازگشت به دنيا در زمانهاى گذشته را مورد بررسى قرار داده دلائل تحقق آن را در زمان آينده، ذكر مى‏كنيم .
________________________________________
پى نوشتها:
17- اعراف: 142 - «موسى را براى مدت سى شى به ميعاد فرا خوانديم و آن را با ده شب ديگر به اتمام رسانيديم. پس ميقات پروردگارش چهل شب به طول انجاميد».
18- تاريخ طبرى 442/2 - الطبقات الكبرى 266/2.
________________________________________
رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى

دليل وجود رجعت در امت اسلامى

مكتب تشيع براساس پيروى از قرآن و خاندان رسالت، استوار است، و شيعيان معتقدند كه در شناخت و دريافت معارف اسلامى بايد به اين دو گوهر گرانبها چنگ زد و ازپرتو انوار درخشان اين دو منبع پرفيض بهره برد. شيعه اين اعتقاد را نه از پيش خود ساخته، بلكه بنيانگزار آئين اسلام و آورنده شريعت مطهر، يعنى رسول گرامى (ص)، در سخنان گهربار خود پيوسته بر آن تأكيد ورزيده و ضرورت پايبندى به رهنمودهاى قرآن و عترت خويش را يادآور شده است .
در حديث معروف ثقلين بر اين نكته به روشنى تصريح شده، آنجا كه مى‏فرمايد:
انى تارك فيكم ثقلين ما ان تمسكتم به لن تضلوا بعدى. احدهما اعظم من الاخر: كتاب الله حبل

ممدود من السماء الى الارض ؛ و عترتى اهل بيتى. و لن يتفرقا حتى يردا على الحوض. فانظروا كيف تخلفونى فيهما. 76
من در ميان شما چيزى را برجاى مى‏گذارم كه اگر بدان چنگ زنيد، پس از من هرگز گمراه نخواهيد شد. يكى از ايندو از ديگرى بزرگتر است: كتاب خدا، ريسمانى كشيده از آسمان به سوى زمين؛ و عترت من كه اهل بيت من هستند. ايندو به هيچ روى از يكديگر جدا نمى‏شوند تا در كنار حوض (كوثر) بر من وارد شوند، پس بنگريد كه در باره ايندو و براى من چگونه جانشينى خواهيد بود .
محدثان بزرگ مسلمان، اعم از شيعه و سنى، اين سخن پيشواى گرانقدر اسلام را نقل كرده و در كتب معتبر حديثى صحت و قطعيت صدور آن را تأييد نموده‏اند، بگونه‏اى كه ترديدى در تواتر آن وجود ندارد. 77
قابل توجه آنكه حديث ياد شده فقط يكبار از لسان مقدس شارع شنيده نشده، بلكه آن حضرت لااقل در چهار مورد اين جمله را بيان داشته‏اند كه عبارتنداز: 1- روز عرفه هنگامى كه سوار بر شتر بودند، 2- در مسجد خيف، 3- در روز غدير به هنگام بازگشت ازحجة الوداع، 4- روز رحلت در آخرين خطابه‏اى كه بر فراز منبر ايراد فرمودند. از اينرو مى‏بينيم كه بيش از 30 تن از صحابه رسول الله (ص) آن روايت كرده و قريب به سيصد تن ازبزرگان اهل سنت به نقل و ثبت آن همت گمارده‏اند.
بنابراين تنها راه صحيح آگاهى از حقايق و معارف دينى و تنها طريق نجات ازگمراهى و سرگردانى، دل در گروه قرآن و عترت داشتن است و بس. ايندو هستند كه مبين راه رستگارى بوده ابعاد گوناگون ديانت را مى‏شناسانند، و باورهاى اعتقادى، فروع فقهى، رويدادهاى تاريخى مربوط به امم گذشته، پايان كار جهان، سراى ديگر و ويژگيهاى آن، دستورات اخلاقى و ساير مسائل اسلامى را بدون خطا و اشتباه بازگو مى‏كنند و بر امت رسول خاتم است كه لحظه‏اى از ايندو گوهر جدا نشود و هيچگاه بر آندوپيشى نجويد. و راستى را كه سزاوار است شمارى چند از عالمان و محققان فرق

اسلامى گردهم آيند و پيرامون چگونگى بكارگيرى اين دستور العمل صريح به بحث و گفتگو نشسته نتايج آن را در اختيار امت اسلامى قرار دهند، تا آنان از اين رهگذر به ثمرات ارزنده‏اى دست يابند.
در هر صورت، شيعه بر خود فرض مى‏داند كه هيچگاه عقيده‏اى بر خلاف بيانات اين دو ركن استوار را نپذيرد و هرگاه ايندو آموزگار صديق نكته‏اى را بيان كردند، بدان ايمان آورد.
حال سخن در اين است كه روايات بى شمارى از دودمان پاك پيامبر بزرگ اسلام (ص) در دست است، كه دلالت بر وقع رجعت مى‏كند. در اين روايات تصريح شده است كه بازگشت گروهى از مؤمنان و شمارى از كافران و گناهكاران به دنيا مقارن ظهور امام منتظر (عج) و پيش از رستاخيز، امر قطعى و مسلم است. در فرازهاى پيشين سخنى از علامه مجلسى نقل شده كه شمار روايات

مربوط به رجعت را نزديك به دويست حديث معرفى كرده و معتقد به تواتر آنها شده است. همچنانكه شيخ حر عاملى نيز مدعى تواتر معنوى احاديث پيرامون رجعت گرديده است. 78
اين دو دانشمند بزرگ هر يك در كتابى مستقل به نقل اخبار وارده درباره رجعت پرداخته‏اند، كه برخى از آنها را براى نمونه از كتاب شريف «بحارالانوار» مى‏آوريم .
1- امام صادق (ع) درباره رجعت كنندگان مى‏فرمايد:
ان الرجعة ليست بعامة، و هى خاصة، لا يرجع الا من محض الايمان محضاً او محض الشرك محضاً 79.
پديده رجعت همگانى نيست، بلكه به جمعى محدود اختصاص دارد. و جز مؤمنان ر

استين و مشركان فرو رفته در منجلاب كفر و شرك، هيچكس به دنيا باز نمى‏گردد.
2- امام باقر (ع) در بيان رجعت از نظر قرآن و نفى نظريه مخالفان و منكران اين عقيده به آيه 83 نمل استناد كرده و مى‏فرمايد:
اما يقرؤون القرآن: «و يوم نحشر من كل امة فوجا»؟ 80
آيا اينان قرآن را نخوانده‏اند كه مى‏فرمايد: «آن روز كه از هر امتى، دسته‏اى را فراهم مى‏آوريم» ؟
3- امام ششم در همگونى و مشابهت رجعت با ظهور حضرت مهدى (ع) و رستاخيز مى‏فرمايد:
ايام الله ثلاثة: يوم القائم (ع) و يو الكرة و يوم القيامة 81
روزهاى خدايى سه تايند: روز قبام امام عصر (ع)، روز رجعت و روز رستاخيز.
4- و از هم ايشان در بيان اهميت اعتقاد به رجعت نقل شده است:

ليس منا من لم يومن بكرتنا82
هر كس بازگشت دوباره ما را به دنيا باور نكند، از ما نيست .
5- و نيز يكى از ويژگيهاى انسان مؤمن را اعتقاد به رجعت معرفى كرده‏اند. شيخ صدوق در كتاب صفات الشيعه از امام صادق (ع) روايت مى‏كند:
من اقر بسبعة اشياء فهو مؤمن. و ذكر منها الايمان بالرجعة.83
هر كس به هفت موضوع اقرار كند، مؤمن است. يكى از آنها رجعت مى‏باشد.
بديهى است كه اينگونه روايات با توجه به حديث روشنگر «ثقلين» ترديدى در صحت اعتقاد به رجعت و وقوع حتمى آن برجاى نمى‏گذارد. و راستى آيا شگفت‏آور نيست كه شمارى از بزرگان محدثان شيعه تنها به جرم اعتقاد به رجعت، مورد جرح و طرد قرار گيرند و احاديث بيشمارى كه از عترت نبوى آموخته‏اند، در كتب حديثى نقل نشود!
دامن سخن را برچينيم و پيش از پرداختن به پرسشها و پاسخها، چكيده اين گفتار را بازگو كنيم:
1- «رجعت» به معنى بازگشت گروهى از مؤمنان و شمارى ازكافران و تبهكاران به دنياست. و اين بازگشت مقارن قيام جهانى امام عصر (عج) و قبل از برپائى رستاخيز به وقوع مى‏پيوندد.
2- رجعت، امرى است ممكن و هيچگونه امتناع عقلى ندارد.
3- قرآن بر درستى اعتقاد به رجعت گواهى مى‏دهد و نمونه‏هايى از بازگشت به دنيا در امتهاى پيشين را گزارش مى‏كند.
4- رجعت از عقايد مسلم شيعه بوده و احاديث بسيارى در اين زمينه از دودمان پاك رسالت رسيده است .
________________________________________

پى نوشتها:
76- سنن ترمذى / 5 كتاب المناقب، باب 32 شماره مسلسل 3788.
77- مدارك روائى حديث ثقلين توسط پژوهشگران در چندين نوشتار گرد آمده و از آن جمله است: جزوه‏اى مختصر كه به سال 1374 هجرى قمرى از طرف مؤسسه دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه طبع و منتشر شد. اين مؤسسه به ابتكار دو رئيس فقيد جامع الازهر شيخ عبدالمجيد سليم و شيخ محمود شلتوت و پيشواى فقيد شيعه مرحوم آية الله بروجردى در كشور مصر تأسيس شد و گامهاى ارزنده‏اى در راه ايجاد تفاهم و رفع موانع وحدت امت اسلامى برداشت .

78- حديث «متواتر» حديثى را گويند: كه شمار راويان آن به حدى باشد كه علم قطعى به صدور آن ازپيامبر يا امام پيدا كنيم. به عبارت ديگر: احتمال آنكه گروهى از افراد آن را از پيش خود ساخته باشند، نرود هرگاه لفظ حديث در نقلهاى مختلف آن يكسان باشند، آن را متواتر لفظى گويند، و اگر مفهوم آن با عبارات گوناگون نقل شود، متواتر معنوى خواهد بود.
79- بحارالانوار ج 39/53 حديث 1.
80- بحارالانوار ج 40/53 حديث 6.
81- همانجا /63 حديث 53.
82- همانجا /92 حديث 101.
83- همانجا /121 حديث 161.
________________________________________
رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى
بازگشت به دنيا در امتهاى پيشين‏
يكى از دلائل امكان رجعت، بلكه يكى از دلائل وقوع آن، وجود مواردى از بازگشت به دنيا در امم گذشته است كه قرآن برخى از آنها را بيان فرموده است. از اين آيات مى‏توان دريافت كه بازگشت مردگان به دنيا امرى است ممكن و قابل قبول كه با سنت‏هاى الهى مخالفت ندارد. بديهى است كه هدف ازآوردن اين آيات، جز اثبات امكان بازگشت به جهان مادى و وقوع آن در امم پيشين چيز ديگرى نيست. هر چند ميان رجعت نزد شيعه و بازگشت افرادى از امتهاى گذشته تفاوتهايى وجود دارد كه در احاديث مربوط به رجعت نقل شده است به ديگر سخن: آياتى كه بازگشت افراد از امتهاى گذشته را به دنيا اثبات مى‏كند، گوياى آن است كه رجعت محال نيست و به صورت كم رنگ، در امم پيشين وجود داشته است. و بنابراين قائلين به رجعت، سخن عجيب و غريبى نگفته‏اند. اكنون آن موارد ازنظر خواننده عزيز مى‏گذرد:
1- زنده شده گروهى از بنى اسرائيل:
«و اذ قلتم يا موسى لن نؤمن لك حتى نرى الله جهرة فاخذتكم الصاعقة و انتم تنظرون، ثم بعثناكم من بعد موتكم لعلكم تشكرون 22.
و بياد آوريد آن زمان را كه گفتيد: اى موسى ما به تو ايمان نخواهيم آورد تا آنكه خداوند يكتا را آشكار ببينيم، پس صاعقه شما را در گرفت در حاليكه مى‏نگريستيد. سپس شما را بعد از مرگتان برانگيختيم، شايد سپاسگزارى كنيد .

در اين آيات به داستان گروهى از پيروان حضرت موسى(ع) اشاره شده كه خواستار ديدار خدا بودند و چنين خواسته ناروائى سبب نزول عذاب بر آنان گرديد و به مرگ ايشان انجاميد، ولى خداوند آنان را حيات دوباره بخشيد. مفسران معتقدند كه اين آيات درباره هفتاد نفر از قوم بنى اسرائيل نازل شده است، همانا كه براى ميقات پروردگار برگزيده شدند و به سبب جهالت گرفتار عذاب گرديدند:
و اختار موسى سبعين رجلاً لميقاتنا فلما اخذتهم الرجفة قال رب لوشئت اهلكتهم من قبل و اياى. 23

موسى هفتاد نفر ازمردان را براى ميقات ما برگزيد، پس چون لرزش شديد آنان را در گرفت، موسى عرضه داشت: پروردگارا اگر مى‏خواستى من و ايشان را پيش از اين هلاك مى‏كردى.
مى‏بينيم كه در آيه ياد شده به روشنى از مرگ و زنده شدن شمارى از انسانها گفتگو به ميان آمده است، اما براى توضيح و اطمينان بيشتر گفتار برخى از مفسران را مى‏آوريم:
بيضاوى در تفسير «انوار التنزيل» مى‏نويسد: «مقيد كردن كلمه «بعث» به كلمه «موت» از آنروست كه گاهى انسان بعد از بيهوشى يا خواب برانگيخته مى‏شود (كه آن را نيز بعث مى‏گويند)، ولى اينان در اثر صاعقه حيات خود را از دست داده بودند».24
زمخشرى در «كشاف» مى‏نويسد: «صاعقه آنان را ميراند و اين مرگ يك شبانه روز به طول انجاميد» 25
محمد بن جرير طبرى به نقل از مفسران نخستين اسلام چون سدى مى‏گويد: «صاعقه آنان را هلاك كرد، سپس برانگيخته شدند و به مقام پيامبرى رسيدند». 26
جلال الدين سيوطى در تفسير «الدرالمنثور» و تفسير «الجلالين» بر همين معنى تأكيد ورزيده و برانگيختن بعد از صاعقه را به «زنده كردن»، تعبير مى‏كند.27
ابن كثير معتقد است كه اين گروه در اثر صاعقه مردند، پس آنگاه خدا ايشان را زنده كرد تا به حيات خود ادامه دهند. 28 فخر رازى نيز در تفسير كبير خود همين نظر را پذيرفته است.29

مفسران شيعه مانند شيخ طوسى در تبيان و شيخ طبرسى در مجمع البيان نيز بر همين عقيده‏اند، و بطور كلى تتبع در كتب تفسير گوياى آنست كه همه نويسندگان كتب تفسير همگام با مفسران نخستين قرآن مانند قتاده، عكرمه، سدى، مجاهد و ابن عباس بر اين نظر اتفاق دارند كه هفتاد تن از افراد قوم بنى اسرائيل در اثر صاعقه‏اى آسمانى جان خود را از دست دادند و خدا بر ايشان مرحمت فرموده براى دومين بار آنان را به دنيا باز گرداند.

در اين ميان تنها يكى از نگارندگان جديد را مى‏بينيم كه در كتاب تفسير خود به توجيه آيه پرداخته و برخلاف همه صاحبنظران و پژوهشگران مطالبى را بيان داشته است. او مى‏نويسد: «مراد از برانگيختن در اين آيه، گسترش نسل كسانى است كه در اثر صاعقه مردند؛ چرا كه گمان مى‏رفت به سبب اين مرگ نسل ايشان نيز منقطع گردد، امإ؛ّّ خداى يگانه بر آنان منت نهاد و بازماندگانشان را فزونى بخشيد تا شكرگزار نعمتهاى حق باشند و مانند پيشينيان خود ناسپاسى نكنند».30

اين سخنان يك نوع تفسير به رأى بيش نيست كه رسول گرامى همگان را از آن بازداشت، زيرا اين جمله را كه «ثم بعثناكم من بعد موتكم» 31 به دست هر عرب زبان يا فرد آشنا به زبان عرب بدهيد، مى‏گويد مقصود آن زنده كردن پس ازمرگ است، و معنائى غير از اين به ذهن كسى خطور نمى‏كند. تنها اين مورد نيست كه اين جمله چنين مفادى دارد، بلكه در قرآن موارد ديگرى نيز ديده مى‏شود كه كلمه «بعث» همراه «موت» يا پس از آن ذكر شده است. حال آيا اين مفسر محترم حاضر است تمام اين آيات را بهمين طريق تفسير و تأويل كند؟
اينك سه مورد از آيات ياد شده را مى‏آوريم:
الف: قرآن درباره منكران رستاخيز مى‏فرمايد:
و اقسموا بالله جهد ايمانهم لايبعث الله من يموت 32
و با تمام توان سوگند ياد كردند كه خدا مردگان را بر نمى‏انگيزد.
ب: درباره روز قيامت مى‏فرمايد:
و الموتى يبعثم الله ثم اليه يرجعون‏33
خدا مرگان را بر مى‏انگيزد، سپس بسوى او بازگردانده مى‏شوند.
ج: و از زبان كافران حكايت مى‏كند:
ولئن قلت انكم مبعوثون من بعد الموت ليقولن الذّين كفروا انْ هذا الا سحرمبين. 34
و هرگاه بگوئى كه شما بعد از مرگ برانگيخته مى‏شويد، آنانكه كفر ورزيدند خواهند گفت: اين سخن جز سحرى آشكار نيست.
به راستى آيا با وجود اين آيات و آيات ديگر جائى براى توجيه نويسنده «المنار» باقى مى‏ماند و آيا او دليلى بر اين تأويل خود مى‏تواند ارائه دهد؟

2- زنده شدن مقتول بنى اسرائيل:
واذ قتلتم نفسا فادّ ارأتم فيها والله مخرج ما كنتم تكتمون، فقلنا اضربوه ببعضها كذلك يحى الله الموتى ويريكم آياته لعلكم تعقلون. 35
ياد آوريد آن هنگام را كه انسانى را كشتيد و درباره (قاتل) او اختلاف كرديد، و حال آنكه خدا ظاهر كننده آن چيزى است كه شما پوشيده مى‏داشتيد. پس گفتيم بخشى از آن را (گاو) را به قسمتى از (او) بزنيد. اين چنين، خداى يكتا مردگان را زنده مى‏كند و نشانه‏هاى خود را به شما مى‏نماياند، شايد خرد خويش را بكار گيريد.

داستان مردى است كه به دست خويشان خود مخفيانه به قتل رسيده و قاتلان وى ناجوانمردانه فرد ديگرى را متهم به قتل نمودند؛ آنگاه خدا به حضرت موسى وحى كرد كه به همان خويشاوندان فرمان دهد گاو ماده‏اى را با مشخصاتى معين 36 ذبح كنند و قسمتى از بدن اين گاو را به بدن مقتول زنند تا او زنده شود. و قاتل خود را معرفى كند. آنان چنين كردند، مقتول زنده شد و جنايتكار واقعى را شناساند. پروردگار مهربان پس از نقل اين داستان مى‏فرمايد: «و خدا اينگونه مردگان را زنده مى‏كند»، بدين معنى كه رويداد مذكور نشانى از قدرت خلل‏ناپذير الهى بر زنده كردن مردگان بوده و هيچكس را نرسد كه به انكار اين واقعيت مسلم دست يازد.
در ميان مفسران هيچگونه اختلافى پيرامون شرح آيات وجود ندارد، و تنها اختلافات جزئى آنان به كلمه «بعض» مربوط مى‏شود، و دقيقاً معلوم نيست كدام عضو گاو را با چه بخشى از بدن مقتول تماس دادند.
سيوطى در «الدرالمنثور» طبرى در «جامع البيان» و ابن كثير در تفسير خود از سدى، ابن عباس، مجاهد، عكرمه، ابن سيرين و ابن زيد نقل مى‏كنند كه در اثر اين كار شخص مقتول زنده شد، قاتل خودر را نام برد و از دنيا رفت.37

طبرى در شرح جمله «كذلك يحيى الله الموتى» مى‏نويسد: «اين سخن، خطابى است از خداوند به بندگان مؤمن و احتجاجى است با مشركانى كه رستاخيز را دروغ مى‏شمردند، بدين شرح كه: اى تكذيب كنندگان حيات پس از مرگ، از زنده شدن اين شخص مقتول عبرت بياموزيد، زيرا همانگونه كه من اين شخص را حيات دوباره بخشيدم، مردگان را نيز بعد از درگذشتشان در روز قيامت زنده خواهم نمود.»38
فخر رازى معتقد است كه در كلام خدا جمله‏هايى مقدر شده و در حقيقت چنين بوده است: «پس گفتيم كه قسمتى از بدن مقتول را به عضوى از گاو بزنيد، آنان اينكار را انجام دادند و مقتول زنده شد» كه جمله بعدى بر وجود اين جمله مقدر دلالت مى‏كند. 39
زمخشرى و بيضاوى نيز همين نكته را ذكر نموده‏اند. 40
در ميان مفسران شيعه هم كسى جز اين نگفته و يكايك ايشان داستان ياد شده را كار خارق العاده‏اى مى‏دانند كه بازگو كننده قدرت انكارناپذير خداوندى است. اما مفسر بزرگوارى كه در بحث آيه پيشين به وى اشاره شده، در اينجا نيز ضمن انكار نظر مفسران بزرگ مدعى شده است كه آيه قرآن به هيچ وجه از زنده شدن شخص مقتول گفتگو نمى‏كند و ناقلين داستان مزبور به خطا رفته‏اند. ايشان آنگاه به توجيهى شگفت‏انگيز مى‏پردازد كه نقل آن خالى از فائده نيست. مى‏گويد:
«در كتاب تورات 41 آمده است كه هرگاه در سرزمين مقتولى يافت شود وقاتل او ناشناخته باشد، بايد گوساله ماده‏اى را كه به شيار نرفته و گاو آهن نكشيده است در دره‏اى پر باران و كشت ناشده ذبح كنند و آنگاه همه پيرمردان و بزرگان شهرى كه به محل قتل نزديك است نزد گوساله ذبح شده گردآمده دستهاى خود را بر فراز آن گوساله بشويند و بگويند كه ما در اين خونريزى نقشى نداشته‏ايم. آنان اينكار را انجام مى‏دهند و هر كسى از چنين اقدامى سرباز زند، به عنوان

قاتل معرفى مى‏گردد» .42
سپس مى‏افزايد كه آيات سوره بقره تنها به همين حكم نظر دارد و به هيچ وجه روى از زنده شدن شخص مقتول گفتگو نمى‏كند.
آنگاه در توضيح جمله «كذلك يحيى الله الموتى» مى‏گويد:
«معنى زنده كردن مردگان در اين آيه آن است كه در اثر اقدام مزبور و شناسائى جنايتكار واقعى، خون فردى كه در معرض ريخته شدن بود و نزديك بود به جرم قتل قصاص شود، محافظت گرديد و انسانى از مرگ حتمى نجات يافت».43
يك چنين تفسير جز تفسير به رأى چيز ديگرى نيست زيرا هرگاه مقصود اين باشد، بخشى از جمله‏هاى آيه مورد بحث نامفهوم خواهد ماند. در آيه مى‏خوانيم: «فقلنا اضربوه ببعضها كذلك يحى الله الموتى» ضمير مذكر به مقتول بر مى‏گردد كه از كلمه «نفس» در آغاز آيه فهميده مى‏شود و ضمير مؤنث به بقره مربوط است و معناى جمله اين است كه: بخشى از بدن مقتول را به قسمتى از گاو بزنيد. حال اگر مراد آيه اين باشد كه متهمين دست خود را با آب بشويند و اظهار برائت كنند، اين جمله به هيچ وجه معناى درستى نخواهد داشت، و پر واضح است كه قرآن رإ؛ّّ نبايد بخاطر انطباق بر تورات از ظاهر روشن و صريح آن منصرف كرد.
3- مرگ چند هزار نفر و حيات دورباره آنان :
الم ترالى الّذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذر الموت، فقال لهم الله موتوا ثم احياهم؟44
آيا آن كسان را ننگريستى كه هزاران تن بودند و به منظور فرار از مرگ از شهرهاى خود رانده شدند،

پس خدا به ايشان گفت بميريد، سپس آنان را زنده كرد.
مفسران درباره اين آيات مى‏گويند كه گروهى از بنى اسرائيل - كه شمارشان به چهار هزار مى‏رسيد - از ترس طاعون (يا جهاد با دشمنان) شهر خويش را ترك كردند و به سوى سرزمينى ديگر حركت نمودند، اما خداى توانا اين فراريان را ميراند و در نتيجه از مقصود باز ماندند، تا آنكه پيامبرى بر اجساد مرده ايشان گذشت و از پروردگار تقاضا كرد كه بار ديگر آنان را به دنيا باز گرداند. خداوند خواسته پيامبرش را اجابت فرمود و آنها را زندگى دوباره بخشيد. گفته‏اند كه آنان در منطقه فلسطين مى‏زيستند و مدت مرگشان هشت روز بوده است. 45
ابن كثير بعد از نقل داستان و بيان اقوال مفسران اوليه قرآن مى‏نويسد: «در احياء اين مردگان عبرتى است براى انسانها و نشانى است روشن از وقوع معاد جسمانى در روز رستاخيز» 46.
اما نويسنده تفسير «المنار» كه بازگو كننده آراء و نظريات استاد خود «شيخ محمد عبده» مى‏باشد، در اينجا نيز مانند دو آيه پيشين به انكار معجزات و امور خارق العاده پرداخته و آيه را چنين شرح مى‏دهد:
«غرض اين آيه تمثيل است و بس، و مراد اين است كه گروهى ازمردم مورد هجوم دشمنانى قدرتمند كه هدفشان استيلا و حاكميت بر اينان بود، قرار گرفتند؛ اما از استقلال خود پاسدارى نموده و از بيم مرگ در گروهى چند هزار نفره سرزمين خويش را ترك گفتند. پس خدا به ايشان گفت: بميريد، مرگى به معناى خوارى و نادانى. اصولاً ذلت و جهالت نوعى مرگ است و ظلم و ستيزى و دانش نوعى حيات مى‏باشد بنابراين گروه مزبور به ذلت و بيچارگى درافتادند و دشمنان بر آنان چيره شدند، و همچنان در اين حالت باقى ماندند تا خداوند ايشان را زنده كرد، روح شورش و قيام و دفاع از حق را در ايشان دميد و آنان حقوق حقه خويش را باز پس گرفته با شوكت وآزادگى زيستند». 47
اين تفسير نيز بسان تفسيرهاى گذشته صاحب «المنار» بى اساس است و انگيزه او بر اين توجيهات وحشت از اعتراض مادى گرايان بر مفاد اين داستان قرآنى است و آن اينكه چگونه خدا

گروهى را ميراند و بار ديگر آنان را زنده كرد؟ او به خاطر اينكه در برابر اين نوع پرسشها و اعتراضات قرار نگيرد، موت و حيات را در اين آيه بگونه‏اى ديگر تفسير كرده و مقصود از موت را موت اجتماعى دانسته و حيات را نيز به حيات اجتماعى تفسير كرده است .
ولى با توجه به الفاظ وارد در آيه، بى پايگى اين سخنان ثابت مى‏شود، زيرا شكى نيست كه اگر اين جمله‏ها را به دست هر فرد آشنا به زبان عرب - كه ذهنى پيراسته از اين بحثها و گفتگوها داشته باشد - بدهيد، او از اين موت و حيات همان موت و حيات تكوينى را مى‏فهمد نه موت و حيات اجتماعى، و مى‏گويد: مراد آيه اين است كه گروهى از ترس مرگ فرار كردند و در نيمه راه به فرمان حق مردند، بار ديگر به اذن او زنده گشتند».
و به ديگر سخن: هرگز نمى‏توان لغات را بدون دليل از معناى اصلى آن باز گرداند و به معناى دلخواه خويش تبديل كرد« ايحاء» به معنى زنده كردن است و در مقابل «اماته» بكار مى‏رود كه به ميراندن تعبير مى‏گردد، و هرگاه بدون قرينه استعمال شود بايد بر همان معنى اصلى خود باقى بماند. اما مفسر بزرگوار از آن معانى گوناگونى برداشت كرده هر يك را در محلى كه خود مناسب يافته بكار برده است. يكجا احياء را پيشگيرى از ريختن خون بيگناه مى‏داند48، در جاى ديگر احياء را به معنى رشد فزاينده نسل بازمانده مردگان قلمداد مى‏كند. 49 و در اين آيه مراد از احياء را نهضت و قيام دانسته و در همه اين تحريفات، تنها آرمان وى توجيه مادى معجزات و امور خارق‏العاده است. بديهى است كه اين روش، شيوه درست تفسير قرآن نيست .
4- زنده شدن پس از صد سال مرگ:
او كالذى مرعلى قرية و هى خاوية على عروشها، قال انى يحيى هذه الله بعد موتها؟ فاماته الله مائة عام ثم بعثه. 50
يا مانند آن كس كه بر روستائى گذشت در حاليكه پيكره آن روستا از هم گسسته و بر پايه‏هايش فرو ريخته بود. (با خود) گفت: خداى يكتا اينان را چگونه بعد از مردنشان زنده مى‏كند؟ پس خداون

د او را به مدت صد سال ميراند، سپس وى را برانگيخت.
بيشتر مفسران معتقدند كه يكى از پيامبران الهى در راه سفرى طولانى از روستائى عبور كرد و با آثار مرگ و نيستى در اين سرزمين روبرو شد، به ياد رستاخيز و زنده شدن مردگان افتاد و در حاليكه قدرت كامله خدا را باور داشت، با شگفتى از خود پرسيد: مردگان اين روستاى ويران را بعد از درنگ دراز مدت در قبر چه كس حيات دوباره مى‏بخشد؟ آنگاه پروردگار بزرگ با ميراندن وى پاسخ اين پرسش را بيان فرمود. او مرد، مركبش ازهم متلاشى شد، ولى غذائى كه همراه داشت هيچگونه دگرگونى نيافت. پس از صد سال زنده شد و گمان كرد كه تنها يك نيمروز خوابيده است؛ چرا كه هنگام ظهر جانش را ستاندند و پيش از غروب آفتاب به دنيا بازگشت. اما چون به مركب پوسيده خود نگريست، دريافت كه مرده و بار ديگر زنده شده است و هنگامى كه اين مركب در مقابل ديدگان او زنده شد، باور كرد كه خداى سبحان همه مردگان را در روز قيامت زنده مى‏نمايد.51
بنابراين آيه ياد شده صراحت دارد كه شخص مزبور به مدت صد سال از دنيا رخت بربسته سپس به اذن خداى متعال حيات مجدد يافته است، و اين خود نمونه‏اى روشن بر امكان بازگشت مجدد ارواح به دنيا مى‏باشد. همچنانكه خداوند قاهر نيز بدين نكته اشارت كرده و در پايان آيه مى‏فرمايد:
ولنجعلك آية اللناس، و انظر الى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما، فلما تبين له قال اعلم ان الله على كل شى قدير (بقره 259).
و براى آنكه ترا براى مردم نشانه (قدرت خود) قرار دهيم. و به استخوانهاى (الاغ) بنگر كه چگونه آنها را بهم پيوند داده سپس بر آن گوشت مى‏پوشانيم پس چون اين جريان را مشاهده كرد، گفت: باور دارم كه خدا بر هر كارى تواناست.
بيان روشن قرآن نيازمند هيچگونه تأويل و توجيهى نيست و در آن از دو موجود زنده سخن رفته است:
1- خود گوينده سخن كه مى‏گفت: «انى يحيى هذه الله بعد موتها».
2- الاغ اين شخص كه در اين مدت حيات خود را از دست داده و جز مشتى استخوان از همه گسسته چيزى از او باقى نمانده بود. سپس اين الاغ در چشم انداز آن شخص با بهم پيوستن استخوانهايش و پوشيده شدن گوشت بر آن، حيات خود را باز يافت.

اما تفسير نويس جديد همچنان روش خود را در جهت نفى معجزه و كارهاى خارق‏العاده ادامه داده در اين آيه به سراغ كلمه «موت» رفته است. او مى‏گويد: «مراد از مرگ در اين آيه از دست دادن حواس ظاهرى همراه با بقاء اصل حيات مى‏باشد، بدين معنى كه انسان زنده چند صباحى را بدون حس و درك بسر مى‏برد و سپس به حال عادى بر مى‏گردد شبيه اين رويداد در مورد اصحاب كهف نيز واقع شد، آنان مدت سيصد و نه سال در خواب بودند و سپس خداى تعالى ايشان را از خواب برانگيخت.52
اين تفسير نيز بسان ديگر تفسيرهاى او در اين زمينه، بى پايه است .
زيرا:
اولاً: در اين آيه كلمه «موت» بكار برده شده آنجا كه مى‏فرمايد: «فاماته الله مائة عام»، و اين گواهى بر مردن و مفارقت روح از بدن دارد. در حاليكه در داستان اصحاب كهف آمده است:
فضربنا على اذانهم فى الكهف سنين عددا 53
پرده‏اى بر گوش آنان تا چندين سال برافكنديم.
و در آيه ديگر مى‏فرمايد:
و تحسبهم ايقاظاً و هم رفود. 54
آنان را بيدار مى‏پندارى و حال آنكه درخوابند.
اين تعبيرات نشان آن است كه اصحاب كهف به خوابى عميق فرو رفته بودند و سپس از خواب برخاستند. بنابراين مقايسه دو رويداد به يكديگر كاملاً بى مورد است .
ثانياً: نه تنها خود او را زنده كرد، بلكه الاغ مرده پوسيده صد ساله او را نيز حيات دوباره بخشيد و هرگز نمى‏توان پوسيدگى و متلاشى شدن بدن يك موجود زنده را به خواب و انقطاع از جهان مادى تفسير كرد. همچنانكه شخص مزبور نيز پس از مشاهده اين واقعه و آگاهى از مرگ صد ساله خويش چنين نتيجه گرفت كه: «اعلم ان الله على كل شى‏ء قدير».
بنابراين سزاورا است كه مؤلف محترم «المنار» بر نظريه خويش اصرار نورزد و صادقانه خطاى خود را بپذيرد كه اين به صواب نزديكتر است .
5- زنده شدن مرگان به دست حضرت عيسى
و احى الموتى باذن الله 55
و مردگان را به اذن خداى يكتا زنده مى‏كنم .

قرآن در سوره آل عمران و مائده از معجزات حضرت عيسى سخن مى‏گويد وبيان مى‏كند كه اين فرستاده الهى با اذن پروردگار خويش به كارهاى خارق العاده‏اى دست مى‏يازيد. مثلاً بيماران مبتلا به پيسى را درمان مى‏كرد، نابينايان را بينا مى‏نمود، مجسمه‏اى از خاك مى‏ساخت و در آن مى‏دميد و زنده مى‏شد، مردگان را احياء مى‏نمود و از توشه‏هايى كه مردم در خانه‏هاى خود داشتند خبر مى‏داد.
مفسران معروف موارد بسيارى از اين معجزات را آورده و داستانهائى از زنده شدن مردگان توسط حضرت عيسى را گزارش كرده‏اند.

سيوطى در تفسير «الجلالين» مى‏نويسد: «او دوست خود عازر را زنده كرد، پس پير زنى را حيات دوباره بخشيد، دخترى را از مرگ به زندگى باز گرداند، و اين هر سه پس از زنده شدن به حيات خود ادامه داده فرزندانى نيز از خود بر جاى گذاردند. همچنين سام بن نوح را زنده نمود كه بدون درنگ از دنيا رفت »56.
همو در تفسير ديگر خود«الدرالمنثور» مواردى از اين رويدادها را نقل مى‏كند و يادآور مى‏شود كه «ابن ابى الدنيا» درباره شمارى از انسانها كه بعد از مرگ بار ديگر به دنيا بازگشته‏اند، كتابى تأليف كرده است» 57.
ابن جرير طبرى ضمن نقل داستانهاى مربوط به احياء مردگان درباره چگونگى انجام اين معجزه مى‏نويسد:«زنده شدن مردگان بدست عيسى چنين بود كه به درگاه خدا نيايش مى‏كرد و خداى سبحان خواسته او را اجابت مى‏فرمود». 58

ابن اثير تاريخ نگار مشهور در كتاب «الكامل» از زنده شدن عازر پس از سه روز كه از مرگ وى مى‏گذشت، زنده شدن سام بن نوح، زنده شدن زن جوانى كه بعد از حيات مجدد صاحب فرزندانى نيز شد، زنده شدن عزير پيامبر و يحيى بن زكريا توسط آن حضرت سخن مى‏گويد. 59
بدين ترتيب در اين مورد نيز جمهور مفسران اتفاق دارند كه مسيح پسر مريم قدرت احياء مردگان را داشته است. البته از ظاهر آيه ياد شده فقط مى‏توان فهميد كه حضرت عيسى وعده زنده كردن مردگان را داده است و بس؛ اما از آيه ديگر بروشنى استفاده مى‏شود كه چنين معجزه‏اى بدست آن حضرت تحقق پذيرفته است. در آنجا مى‏فرمايد:

اذقال الله يا عيسى ابن مريم اذكر نعمتى عليك و على والدتك اذ ايدتك بروح القدس تكلم الناس فى المهد و كهلاً... واذ تخرج الموتى باذنى و اذ كففت بنى اسرائيل عنك اذ جئتهم بالبينات. 60
به يادآور آن هنگام را كه خداى يكتا فرمود: اى عيسى پسر مريم نعمت مرا به خودت و بر مادرت به خاطر آور، آن زمان كه تو را به وسيله روح القدس يارى كردم و در گاه‏واره وبه هنگام خردسالى با مردم سخن گفتى... و آنگاه كه مردگان را به اذن من زنده مى‏نمودى، و آن هنگام كه بنى اسرائيل را از آزار رساندن به تو باز داشتم در آن زمان كه تو با دلائل آشكار نزد ايشان آمدى.

صراحت اين آيه در وقوع معجزات، از جمله زنده كردن مردگان، بدست حضرت عيسى چنان روشن است كه صاحب «المنار» نيز از انكار آن باز مانده است، وى كه در آيات پيشين كوشش داشت آنها را بگونه‏اى تأويل كند، در تفسير آيه سوره آل عمران مى‏نويسد: «اين آيه فقط دلالت بر آن دارد كه به حضرت عيسى دستور داده شده بود تا اينگونه احتجاج كند، اما آيا اين موارد به وقوع پيوسته است يا نه، نيازمند نقل معتبر و قابل استناد مى‏باشد». ولى در چند سطر بعد صريحاً مى‏گويد كه سوره

مائده دلالت بر وقوع اين جريانات دارد. و بدين ترتيب امكان زنده شدن مردگان را مى‏پذيرد. البته روح ناباور وى و خود باختگى در برابر انديشه‏هاى مادى او را به تكاپو انداخته و با تلاش بسيار دست به توجيه اين معجزات مى‏زند. 61اما كسانى كه قدرت انكارناپذير خدا را باور دارند، به آسانى اين واقعيت را مى‏پذيرند و نيازى به تأويل وتفسير ندارند.

دامن سخن را برچينيم. آنچه از اين بحث كوتاه دانسته شد اين است كه: قرآن بر امكان وقوع رجعت يعنى بازگشت مردگان به دنيا پيش از قيامت تصريح دارد ومواردى را به عنوان نمونه نشان مى‏دهد. 62 و جمهور مفسران نيز اين مطلب را پذيرفته‏اند. همچنين دريافتيم كه برخى اززنده شدگان پس از بازگشت به دنيا فقط در زمانى كوتاه زنده بوده بار ديگر مرده‏اند، اما گروهى از آنان زندگى مجدد خود را ادامه داده سالها در جهان زيسته‏اند؛ همچنانكه بعضى از آنان به فاصله اندكى پس از مرگشان زندگى مجدد يافته‏اند و برخى ديگر سالها پس از مردن بار ديگر به جهان آمده‏اند.

ناگفته پيداست كه ما به منظور اختصار از نقل اقوال مفسران شيعه و شمارى از تفسيرنگاران اهل سنت خوددارى كرديم.