مقاله در مورد کاروانسرا

بخشی از مقاله

کاروانسرا

دل، ای سلیم بر این کاروانسرا مبند
که خانه ساختن آیین کاروانی نیست
 عملكرد هاي گوناگون : كاروانسراها در گذشته ،باعث شده است نامهایي ما نند كاربات، رباط ، ساباط ،خان .... در فرهنگ لغات جای گیرد، كه در اصل داراي وظايف مشابهي مانند كاروانسرا ها بوده ولي از نظر خصوصيات و معماري هر يك داراي ويژگي هاي متفاوت بوده اند . كلمه كاروانسرا مشتق از كاروان – كاربان به معنی گروه مسافران (قافله ) كه دسته جمعي مسافرت مي كنند و سراي به معني خانه و مكان است هر دو كلمه كاروان و سراي مشتق از پهلوي ساساني است .
در اینجا قبل از پرداختن به معماری ودیگر موضوعات وابسته به کاروانسرا باید اشاره کوتاهی به تعاریف رباط ،ساباط کاربات و ....نموده تا تفاوت میان انها با کاروانسرا مشخص شود.

 ساباط
به کلیه بنا هایی که به منظور آسودن به پا می شده، چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده، در شهرستانهای جنوبی ایران هنوز هم این واژه در جای درست خود به کار می رود.
این بنا ها عمدتا به چند تختگاه، یک آب انبار و گاهی یک یا دو اتاق کوچک که تنها می توان به منظور رفع خستگی و اندکی آسودن مورد استفاده قرار داد. ساباط دارای سه تا هفت دهانه سرپوشیده است که دو سوی آن، تختگاه های کوچکی به اندازه یک تخت یا نیمکت قرار دارد و اغلب دهانه میانی آن، درگاه آب انبار است.

 رباط
این واژه به ساختمان های کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته است. رباط علاوه بر حوض و آب انبار، دارای اتاق های متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند
 کاربات
به معنی خانه کاروان است و پیش از اسلام به جای کاروانسرا به کار می رفته است . کاربات مانند رباط دارای اطاق و حوض است.
 چاپارخانه
از ديگر ساختمان هاي مهم ميان راهي چاپارخانه بوده كه عملكرد اصلي آن جهت استراحت چاپارهاي دولتي و تعويض اسب هاي خسته با اسب هاي تازه نفس بوده است. چاپار ها، نامه ها و اوامر دولتي را از مركز به ايالات و برعكس انتقال مي دادند.سابقه چاپارخانه ها نيز در ايران به قرون پيش از اسلام مي رسد.
نماي ورودي چاپارخانه ميبد در استان يزد مربوط به دوره قاجاريه..

وبلاخره به به رباط های بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه بیرون از آن واقع شده باشد. کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان، دارای باره بند، طویله و انبار است و اغلب ورودی آن را بازار کوچکی به نام غلافخانه تشکیل می دهد و بر روی سردر آن چند اتاق پاکیزه قرار گرفته که به کاروانسالار اختصاص دارد. گاهی در دو سوی کاروانسرا، برجهایی قرار می گرفته که در مواقع نا امنی، مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار می گرفته ا

ست. در زبان عربی واژه خان به جای کاروانسرا مورد استفاده قرار می گیرد.
از جمله يادگارهاي پر ارزش معماري ايران، كاروانسراهاست كه از روزگار كهن به دلايل گوناگون و در ارتباط با جريانات اقتصادي ، نظامي، جغرافيايي و مذهبي بنياد گرديده و در ادوار مختلف بتدريج توسعه و گسترش يافته است .منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیانگذار احداث بناهای مورد بحث ، هخامنشیان بودند ، هرودوت ، مورخ یونانی در کتاب پنجم خود از منزلگاه هایی گفتگو می

کند که توسط هخامنشیان بین شوش و سارد ساخته شده است . این مورخ از یکصد و یازده بنای شبیه کاروانسرا ( چاپارخانه ) نام می برد که در طول حدود 2500 کیلومتر فاصله بین پایتخت هخامنشی و بابل ساخته شده و کاروانیان سه ماهه آن را طی می کردند . گر چه نمونه ای از بناهای یاد شده از عهد هخامنشی به جای نمانده ، ولی روشن است که در آن زمان نیاز وافری به ایستگاههای بین راه و امنیت و رفاه کاروانیان و بالاخره پیک های مخصوص احساس می شده است.

در دوره اشکانی ، همانند عهد هخامنشی ، توسعه راه ها و ایجاد ایستگاههای بین راه و حمایت از کاروانیان اهمیت فوق العاده ای یافت و در مسیر اغلب جاده ها ، به ویژه در مسیر جاده معروف ابریشم ساختمان هایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد. متأسفانه هنر و معماری عهد اشکانیان که حدود پنج قرن در ایران حکومت کردند به طور کامل شناخته نشده و ویژگی های هنرهای مختلف این دوره به ویژه معماری و تزئینات آن ، ناشناخته مانده و بنابراین نمی توان درباره نحوه معماری کاروانسراهای این دوره نظریه ای ارائه داد ولی با مقایسه با دژها و شهرهای اشکانی که اخیراً در دشت گرگان شناسایی گردید ، می توان احتمال داد که کاروانسراهای آن زمان به صورت مربع و یا مستطیل و با مصالحی چون خشت و آجر بنا گردیده و اطاق ها و اصطبل هایی در اطراف قرار داشته است .
در معماری و توسعه کاروانسراهای پیش از اسلام ، عصر ساسانی را باید یکی از ادوار مهم دانست . كاروانسرا شامل حياطي بوده كه در اطرافش يك نوع دالان عريضي براي چهارپايان ساخته بودندکه در آن وسيله اقامت مسافران تقريباً ناديده گرفته شده است
مانند كاروانسراي دروازه گچ ....

پلان كاروانسراي دروازه گچ مربوط به دوره ساساني. اين نوع پلان با حياط مركزي، الگوي ساير كاروانسرا هاي ايران در دوره هاي بعدي بوده است.
در این دوره به علت اقتصاد وسیع و گسترده ، ایجاد راه ها و همچنین امنیت کاروانیان اهمیت داشته و در نتیجه ، کاروانسراهای بسیار در مسیر جاده ها و گذرهای اصلی بنا شد و یادگارهای با ارزشی چون « دیرگچین » در جاده تهران ـ قم و و « دروازه گچ» در استان فارس از آن جمله اند . در این دوره نقشه های کاروانسراها عموماً به صورت چهار ایوانی و مصالح ساختمانی آن عموماً لاشه سنگ ، آهک ، خاک و گچ بوده است
دیرگچین

در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکل یابی ، توسعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آن عوامل مذهبی ، نظامی و اقتصادی است و در این ارتباط انواع کاروانسراها از نظر نقشه به وجود آمده است .
همانند دیگرهنرهای اسلامی ، اطلاعات درباره کاروانسراهای اوایل اسلام اندک است . سلسله های اوایل اسلام در ایران مانند : آل بویه ، سامانیان و آل زیار به ایجاد بناهای عام المنفعه چون کاروانسراها وآب انبارها اهمیت فوق العاده ای می دادند و « رباط چاهه » یا« ماهی » در کنار جاده مشهد ـ سرخس که به صورت چهار ایوانی بنا گردیده ، از جمله یادگارهای آن زمانست ..
قرن پنجم هجری قمری عصر شکوفایی هنرهای اسلامی به ویژه هنر معماری است . ایجاد راه های تجارتی متعدد و همچنین تأمین امنیت جاده ها باعث روزافزونی تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده ها ی کاروانی و داخل شهرها برای آسایش کاروان و کاروانیان کاروانسراهای متعددی بنیاد گردید .

شیوه و سبک معماری این عصر در احداث بناهایی چون مساجد ، مدارس و کاروانسراها تقریباً همانند گردید و نقشه بناها به صورت دو ایوانی و چهار ایوانی رواج یافت .
زیباترین نمونه از کاروانسراهای این دوره رباط یا کاروانسرای شرف در خراسان است که گر چه در حال حاضر به حالت ویرانه افتاده ، ولی کمتر تماشاگری را می توان یافت که از کنار آن بی تفاوت گذر کند .
همچنین این کاروانسرا یادآور زمانی است که جاده خراسان از اهمیت زیادی برخورد بوده و رونق تجارت و امنیت کامل راهها در سراسر ایران وجود داشته است.

رباط شر ف

رباط شرف

آغاز قرن هفتم هجری قمری مصادف با حملات ویرانگر مغول و نابودی و خرابی بسیاری از شهرهای آباد ایران بود و بنابراین فعالیت معماری همانند فعالیت های دیگر دستخوش رکود گردید ، دیری نگذشت که جانشینان آنها ، یعنی ایلخانیان مجدداً سازندگی را با بهره گیری از تجربیات و سنتهای متقدم ادامه داده و راههای جدیدی را آغاز کردند.
از کاروانسراهای این دوره که عموماً با نقشه چهار ایرانی بنا گردیده می توان کاروانسراهای « مرند ، سرچم ، جلفا » در آذربایجان و « رباط جهان آباد یا سپنچ» در جاده خراسان و « رباط انجیره » در جاده یزد ـ مشهد را نام برد .
فعالیت های معماری و ایجاد کاروانسراها ، در دوره تیموری ادامه یافت و در مسیر جاده ها و داخل شهرها به علت توسعه تجارت کاروانسراهایی ایجاد گردید که عموماً با نقشه چهار ایوانی و تعدادی نیز همراه با تزئینات از جمله کاشیکاری بنا گردیدند .

بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است .
رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه ها و شهرهای زیارتی باعث شد که کاروانسراهای زیادی در اینگونه جاده ها ساخته شود . در این مورد می توان کاروانسراهای راه زیارتی خراسان را که از کرمانشاه شروع و به مشهد ختم می شده است نام برد .
در این مسیر کاروان های سیاحتی و زیارتی قادر بودند از یک طرف با زیارت اماکن مقدسه نجف و کربلا و از طرف دیگر به زیارت امام هشتم شیعیان در مشهد مشرف شوند.
 معماري كاروانسراها

از بررسي كاروانسراهاي سراسر ايران چنين بر مي آيد كه اساس معماري كاروانسراهاي ايران ، مانند ساير بناها ، تابع شيوه ، سنت و سبك رايج زمان بوده است .
به اين ترتيب مي توان پنداشت كه كاروانسراهاي پيش از اسلام نيز تابع شيوه معماري زمان خود بوده ولي ذكر اين نكته ضروري است كه شيوه معماري ، محل و منطقه ، مصالح ساختماني و موقعيت جغرافيائي نقش موثري در ايجاد اينگونه بناها داشته است.
شيوه ساختمان و معماري كاروانسراها از روزگار كهن تا به امروز دگرگوني بسيار نيافته و معمولا سبك بناي آنها همان ايجاد باره بند ها و اطاقهايي است.كه پيرامون حياط محصور،ساخته‎مي‎شده‎است،ولي‎درطرح‎و خصوصيات هر كدام ويژگي هائي بچشم مي خورد چنانكه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي بزرگ با طرحهاي جالب معماري در سراسر ایران پراکنده است.
ساختمان کاروانسراها معمولا دارای حصاری است که در گوشه وگاهی در میان اضلاع پیرامون حیاط ساخته می شده ، پشت انها اصطبل قرار داشته که درب ورودی اصطبلها در چهار گوشه داخلی بنا قرار داشته ،گاهی به ایوان حیاط باز می شده است.

اثا ری که از کاروانسراهای کهن به دست امده، نشان می دهد که اتاق بی واسطه با حیاط ساخته می شده اند،ولی در دوران بعد ایوانی نیز برانها افزوده اند.
کاروانسراهایی که در دشتها ساخته شده اند عموما یک طبقه هستند، ولی دربعضی از انها روی دروازه ورودی و روی ایوان جهت مقابل ورودی، اتاق یا اتاق هایی برای نگهبانی کاروانسرا دار یا مامورین ساخته می شده است ، ولی کاروانسراها ی تجاری داخل شهر عموما دو طبقه هستند.
معمولا هر كاروانسرا داراي چاه آب و آب انباري است كه گاهي در وسط كاروانسرا و زماني خارج از محوطه جهت تامين آب مورد نياز مسافران ساخته شده است.

آب انبارها از نظر معماري به اشكال مختلف ساخته مي‎شدند بعضي داراي شكل مستطيل باسقف ساده و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا و بعضي مواقع در خارج كاروانسرا ساخته مي شدند مثلا آب انبارهاي كاروانسرا هاي خليج فارس همه بيرون از بنا قرار دارند .
درحاليكه در مناطق مركزي عموما در داخل كاروانسراها ساخته شده اند.
در برخی کاروانسراها براي رفع نيازمنديهای مسافرين ، حتي نانوائي ، قصابي، آسياب ، نماز گاه و يك سري دكان جهت خريد فروش كالاهاي كارواني وجود داشت.

براي مثال مي توان از كاروانسراي دير گلچين در جنوب تهران در حاشيه كويروكاروانسراي‎مهيار واقع در جاده اصفهان شيراز نامبرد .
كاروانسراهاي حاشيه كوير نواحي مركزي ايران داراي بادگير است كه فصل تابستان هواي خنك را به اطاقهاي كاروانسرا مي رساند.بادگيرها عموما در جهت مقابل دروازه ورودي روي ايوانها ساخته مي شده اند ، مانند رباط زين الدين در جاده يزد – كرمان و كاروانسراي جوكار در نزديكي طبس .
در بسياري از كاروانسراها بخصوص از دوره صفويه به بعد بخاري ديواري يا مكاني براي بر افروختن آتش تعبيه شده است محل بخاري هاي ديواري در اطاق ها و يا در محل هاي سر پوشيده ساخته می شده است . همچنين بخاري هاي مرتفعي در اصطبل ها براي گرم شدن حيوانات ايجاد مي شده است كه جاي آن اغلب در پشت ديوار اطاق هاي مسكوني مسافرين بوده است . در كاروانسراهاي نوع كوهستاني اهميت بخاري به حد

ي بوده كه محل وسيعي را براي قرار دادن آتش و بخاري انتخاب كرده‎اند .
کاروانسرای مهیارقرن یازدهم هجری راه اصفهان به شیراز

آبريز گاهها معمولا در گوشه حياط كاروانسرا و در زير يا داخل برجها ساخته مي شده است.
مصالح ساختماني اصلي بناي كاروانسراها در ايران از سنگ و آجر بوده است .سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار مي گرفته .
در بعضي موارد سنگ ها كاملا استادانه تراش داده مي شد و در برخي نقاط از قطعات كوچك سنگهاي نتراشيده استفاده مي كردند . در بعضي نقاط نيز از تلفيق سنگ و آجر پي بنا را مي ساخته اند . نماي خارجي و داخلي عموما از آجر بوده است. در برخي از كاروانسرا ها از خشت و يا بلوك هاي خشتي استفاده مي شده است .
سقف اغلب كاروانسراهاي ايران نوك تيز و شيب دار است. بام ها اكثرا مسطح و باشيب كم ساخته شده اند و در قسمت هائي كه اطاق هاي بزرگ دارند سقف ها شكل قوسي دارند .
آب باران بوسيله ناودانها ئي كه در روي ديوار خارجي كاروانسرا ساخته مي‎شد به بيرون از كاروانسرا هدايت مي گرديد ولي دربعضي‎از كارونسراها نيز ناودانهائي ديوار هاي حياط داخلي مشاهده شده است . تمامي درها و پنجره ها و تو رفتگي ديوارهاي حياط و اطاقهاو ايوانها در زمان صفويه با سقف هلالي ساخته شده اند .
بسياري از كاروانسراها همانند بناهاي مذهبي هم دوره خود داراي تزئينات معماري مانند : آجر كاري، كاشيكاري، گچ بري و سنگ كاري مي باشد . تزئينات عموما در نماي خارجي كاروانسراها در قسمت دروازه ورودي ، طاقنما ها و ايوانها بكار مي رفته است . از كاروانسرا هایی كه داراي تزئينات جالب توجهي مي باشند . مي توان رباط شرف ، رباط چاهه ، مهيار ، رباط سپنج و كاروانسراي گز نام برد .
از نظر معماري كاروانسراهاي ايران متنوع بوده معماران ايران از طرح ها و نقشه هاي گوناگوني براي ايجاد كاروانسراها استفاده كردند .
تنوع طرح و نقشه هاي كاروانسرا هاي ايران ايجاب مي نمايد كه اين كاروانسراها برگروه هاي مختلف تقسيم گردند و خصوصيات و ويژگي هاي هر گروه جداگانه مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد
شكل كاروانسرا در اقليم هاي مختلف ايران
گرچه حياط مركزي شكل غالب كاروانسرا هاي ايران است، ولي در مورد اين نوع ابنيه نيز مانند ساختمان مساجد و مدارس، با توجه به اقليم هر منطقه از ايران، گوناگوني هاي مختلف جهت تطبيق با شرايط اقليمي از لحاظ فرم و نوع مصالح ديده مي شود.
كاروانسرا در سواحل جنوبي درياي خزر

تعداد كاروانسرا ها در سواحل جنوبي درياي خزر در مقايسه با ساير مناطق اقليمي ايران نسبتاً كمتر است. در اين سواحل بارندگي زياد، شرايط آب و هوايي معتدل، آباد بودن كل منطقه، جمعيت نسبتاً زياد و بر خلاف ساير مناطق اقليمي ايران، نزديك بودن مراكز جمعيت، جملگي باعث شده تا نيازي به كاروانسرا هاي بين راهي به تعداد بسيار نباشد.با توجه به كاروانسرا هاي باقي مانده مشاهده مي شود كه اغلب كاروانسرا ها در اين منطقه در مسير ارتباطي بين فلات مركزي ايران وشهرهاي اين سواحل بوده است.

پلان كاروانسراي امامزاده هاشم از نوع چهار ايواني در جنوب رشت مربوط به دوره صفويه.

پلان كاروانسراي لات از نوع چهار ايواني در 28 كيلومتري جنوب رشت مربوط به دوره قاجاريه

در اين منطقه نوسان درجه حرارت در طي شبانه روز و همچنين در طي سال نسبت

به مناطق مركزي ايران بسيار كمتر است؛ و لذا اين ايوان ها مي توانسته در اغلب مواقع سال مورد استفاده مسافران قرار گيرد. البته تعدادي اطاق نيز براي مواقعي كه هوا سرد بوده و يا براي استفاده ی افراد متشخص ساخته شده است.
سكو هاي داخل اصطبل ها نيز در مواقع سرد سال مي توانسته جهت استراحت مورد استفاده افراد عادي قرار گيرد .
از لحاظ فرم قوس ها و طاق ها نيز همانند كاروانسرا هاي مناطق مركزي ايران، از قوس هاي جناغي و طاق و تويزه و طاق كلمبه براي احداث اين كاروانسرا ها استفاده مي شده و به احتمال بسيار زياد، اين كاروانسرا ها توسط معماران و بناهای شهر هاي فلات مركزي ايران ساخته شده است. نوع مصالح مورد استفاده نيز بر خلاف مصالح بومي كه عمدتاً چوبي و الياف گياهي بوده، از مصالح پايدار مانند آجر و سنگ و ملات هايي از نوع آبي مانند آهك و ساروج كه در مقابل رطوبت و بارندگي مقاوم مي باشند، بوده است.

همچنين مشاهده مي شود كه كاروانسرا ها در اين سواحل به تبعيت از فرم كلي كاروانسرا ها در مناطق گرم و خشك ايران، به صورت بنايي با حياط مركزي ساخته شده است. در اينجا بايد گفت كه اگرچه فرم حياط مركزي با فضاي محصور داخل حياط كه امكان كوران هوا در داخل اطاق ها و اصطبل ها را كاهش مي دهد، از لحاظ اقليمي براي اين منطقه چندان مناسب نيست؛ ولي از جهت ايمني و حفاظت از بنا در مقابل راهزنان و مهاجمان، فرم بسته و كاملاً محصور كاروانسرا،منطقي و صحيح مي باشد.
با وجودي كه فرم كلي بنا كاملاً محصور مي باشد، ولي محل استقرار مسافران به صورت ايوان است و به اين ترتيب كوران هوا كه امري ضروري جهت تامين آسايش انسان در اين اقليم است، تا حدي براي مسافران فراهم بوده است.
كاروانسرا ها در كرانه شمالي خليج فارس و درياي عمان
اگرچه در اين سواحل اكثر امور تجاري از طريق راه هاي آبي بوده، ولي انتقال كالا از بنادر به داخل كشور نياز به جاده و بالطبع كاروانسرا داشته و كاروانسرا هاي نسبتاً زيادي بين بنادر خليج فارس و درياي عمان و شهر هاي مركزي ايران وجود داشته است. اين مطلب تا به امروز عينيت دارد و ملاحظه مي شود كه در حال حاضر نيز جاده هاي ارتباطي از بنادر جنوبي كشور به شهر هاي مركزي ايران بسيار بهتر و مجهزتر از جاده هاي موجود بين بنادر اين كرانه مي باشد.

پلان و مقطع كاروانسراي يونگي در نزديكي بندرعباس مربوط به دوره صفويه.

جهت فراهم نمودن شرايط آسايش در اين منطقه، احتياج به كوران هوا و سايه مي باشد. لذا در رابطه با فرم كالبدي كاروانسرا هاي اين سواحل مشاهده مي شود كه «اين كاروانسرا ها عموماً فاقد حياط مركزي بوده و شامل بنايي چهارگوش است با اطاق مركزي صليبي شكل و اطاق هاي جانبي. يك سكوي سنگي دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاق ها به خارج بنا راه دارند.» به اين طريق كوران دو طرفه هوا در فضاي داخل كاروانسراميسر مي گرديده است .

پلان و مقطع كاروانسراي موخ احمد در نزديكي بندرعباس مربوط به دوره صفويه.

البته اين نوع كاروانسرا ها در عهد صفويه ساخته شده اند و آقايان «يوسف كياني» و «ولفرام كلايس» كه دو جلد كتاب بسيار ارزنده در مورد كاروانسرا هاي ايران به رشته تحرير درآورده اند اظهار مي كنند كه پس از دوره صفويه كه آرامش نسبي سياسي ايران از بين رفت و ناامني بر بخش هاي زيادي از كشور حكم فرما شد «تغييراتي در اين نوع كاروانسرا ها به وجود آمد، مثلاً در چهار گوشه بنا برج هاي دفاعي ساخته شد و يا راه دالان ها به خارج مسدود گشته است.» و لذا در مواقع ناامني، حفاظت از جان و مال مسافران مهمتر از تامين شرايط آسايش فيزيكي آنها بوده است.
در اين كاروانسرا ها آب انبار در خارج از كاروانسرا و آب مورد نياز آن مانند ساير آب انبار هاي اين سواحل، از طريق جمع آوري آب باران تامين مي شده است.

كاروانسراى تاريخى بستک
كاروانسرا در نواحي كوهستاني و مرتفع
كاروانسرا ها در نواحي سرد كوهستاني جهت مقابله با سرماي شديد زمستان، غالباً فاقد حياط مركزي بوده اند و به جاي حياط مركزي، داراي يك تالار وسيع جهت اسكان مسافران و در اطراف آن دالان هاي سرتاسري به منظور نگهداري چهارپايان بوده اند.

پلان كاروانسراي امامزاده هاشم در جاده آبعلي مربوط به دوره صفويه.

خصوصيات كالبدي اين گونه كاروانسرا ها كه بر اثر شرايط اقليمي و به منظور حفظ حرارت در داخل ساختمان شكل گرفته، به طور كلي بدين قرار است:
1- نسبت ارتفاع به طول و عرض اطاق ها كم مي باشد، مخصوصاً ارتفاع اصطبل در اكثر موارد بسيار كوتاه است تا احتياج به سوخت كمتري جهت تامين حرارت باشد.
2- با قرار دادن تالار مركزي و يا اطاق هاي مسافران در وسط ساختمان و اصطبل ها در اطراف آن، فضاي اصطبل به عنوان فضاي حايل بين محيط گرم داخل كه بايد در حد آسايش انسان باشد و محيط سرد خارج عمل مي كند

3- فضاي بخاري و آتشدان در اين كاروانسرا ها نسبت به ساير كاروانسرا ها بسيار بزرگتر بوده و اهميت بيشتري دارد. معمولاً در فضاي مركزي بنا يك يا چند آتشدان بزرگ جهت تامين حرارت مورد نياز مسافران قرار داشته و در قسمت اصطبل نيز براي چهارپايان بخاري هاي ديواري به مقياس كوچكتر وجود داشته است. البته جثه نسبتاً بزرگ چهارپايان و تعداد زياد آنها باعث گرم شدن هواي اصطبل مي گرديده و بخاري هاي اصطبل فقط در مواقعي كه سرماي خارج زياد بوده روشن مي شده است.
4- پايه ها و ديوار هاي اين كاروانسرا ها اكثراً سنگي است كه از محيط اطراف كاروانسرا تهيه مي شده و مصالح مورد استفاده در طاق هاي قوسي بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي شبلي، آجري و بعضي ديگر مانند كاروانسراي امامزاده هاشم و كاروانسراي گامبوش، سنگي مي باشد . لذا از آنجايي كه طاق ها با مصالح بنايي ساخته مي شده، احتياج به پايه ها و ديوار هاي قطور جهت تحمل بار طاق ها بوده و در نتيجه جرم حرارتي كالبد اين كاروانسرا زياد مي باشد كه خود در جهت تعديل دماي داخل ساختمان در طي شبانه روز و همچنين كاهش تبادل هدايتي حرارت بين داخل و خارج ساختمان بسيار موثر است.

برش و پلان كاروانسراي گامبوش در جاده آمل. جهت كاهش تبادل حرارتي با محيط سرد خارج، نيمي از ارتفاع اين ساختمان در زير زمين قرار دارد.

پلان كاروانسراي شبلي در جاده تبريز به ميانه مربوط به دوره صفويه. به سطح وسيع اصطبل ها در مقايسه با محل استقرار مسافران توجه كنيد.
5- از جهت رعايت ايمني در مقابل مهاجمان و دزدان قلعه، اين كاروانسرا ها كاملاً محصور و به شكل مكعب مستطيل نزديك بوده اند و در نتيجه سطح تماس پوسته خارجي ساختمان با فضاي خارج كاهش يافته و تبادل حرارتي كمتري بين داخل و خارج بنا صورت مي گيرد.
6- بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي گامبوش تا نيمه در داخل زمين قرار گرفته اند كه اين نيز در جهت كاهش سطح تماس فضاي گرم داخل و محيط سرد خارج تاثير بسزايي دارد.
7- بازشو هاي اين ساختمان ها بسيار اندك و كوچك مي باشند و در ورودي بنا غالباً از طريق يك هشتي در مقابل سرماي خارج محافظت مي شود. بدين ترتيب هواي كمتري از داخل به خارج ساختمان و بالعكس جابجا مي گردد. لازم به ذكر است كه هميشه سعي بر اين بوده كه در ورودي كاروانسرا در مقابل باد هاي سرد زمستاني قرار نداشته باشد.
8- در اكثر اين كاروانسرا ها چند دريچه در بالاي طاق ها قرار داشته و نور و تهويه مورد نياز ساختمان از اين طريق تامين مي شده است. البته در شب ها و در مواقع طوفاني اين دريچه ها بسته مي شده است.
كاروانسرا در دشت هاي فلات
زيباترين، مجلل ترين، وسيع ترين و بيشترين تعداد كار

وانسرا ها در دشت هاي فلات ساخته شده و اكثر قريب به اتفاق آن ها داراي يك حياط مركزي و دو و يا چهار ايوان بزرگ در جوانب حياط مي باشند. در اين كاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حياط مركزي و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است.
اطاق مسافرين معمولاً چند پله بالاتر از حياط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق ها جلوگيري شود و هم از گرد و خاك كف حياط قدري دورتر باشند. درمقابل اطاق ها و درون حياط، ايواني به عرض حدوداً دو متر قرار داشته. مساحت اطاق ها غالباً از ده الي دوازده متر مربع تجاوز نمي كرده است. نور و تهويه اطاق ها از طريق بازشوي در ورودي و بعضاً پنجره آن تامين مي شده است.

پلان چهار ايواني كاروانسراي باغ شيخ در 10 كيلومتري شرق ساوه مربوط به دوره قاجاريه. به سطح وسيع اصطبل ها در مقايسه با اطاق مسافران توجه كنيد.

استاد محمد كريم پيرنيا نقل كرده اند كه اين اطاق ها در نداشته اند و در تابستان بازشوي آن توسط پارچه و در زمستان توسط زيلو پوشيده مي شده است. در اكثر اطاق ها، خصوصاً در كاروانسرا هاي مناطق شمالي، بخاري ديواري براي گرم كردن فضاي اطاق و پخت و پز وجود داشته است.
بهترين و بزرگترين اطاق ها يا در پشت ايوان اصلي و يا در چهار زاويه كاروانسرا احداث مي شده است. ايوان روبروي در ورودي با اطاق مجلل پشت آن غالباً شاه نشين و بهترين اطاق كاروانسرا بوده است. بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي شرف در جاده سرخس - مشهد از دوره سلجوقي داراي دو حياط بوده كه يكي مختص عامه مردم و ديگري جهت اشخاص معتبر بوده است

نماي ورودي كاروانسراي باغ شيخ در شرق ساوه. طبقه بالاي ورودي معمولاً مختص كاروانسرادار (سرادار) و كاروانسالار (رييس كاروان) بوده است.
 تاورنيه سیاح فرانسوی مي نويسد: "كاروانسرا ها مهمان خانه مشرق زمين هستند و با سبك مهمان خانه هاي ما خيلي فرق دارند. نه آن لوازم راحت و آسايش در آنها يافت مي شود نه آن پاكي و تميزي.
بناي آن مربع است. تقريباً مثل محوطه دير ها و معمولاً يك طبقه هستند. بناي دو طبقه به ندرت ديده مي شود. يك درب بزرگ مدخل آن است و در وسط سه ضلع ديگر، يك تالار با يك طاق بزرگ ساخته شده كه مخصوص محترمين است كه شايد آنجا منزل كنند.

 در دو سوي تالار هاي وسط، اطاق ها و هجرات كوچكي است كه هر كس يكي از آنها را اختيار مي كند. اين هجرات در طول اضلاع ، سه پا از زمين حياط مرتفع تر و در يك خط بنا شده اند و طويله ها در عقب و پشت اطاق ها واقع هستند. گاهي طويله ها هم براي منزل كردن به راحتي اطاق ها مي شوند. اغلب مسافرين در زمستان بيشتر ميل به اقامت در طويله ها مي كنند به جهت اينكه گرم است. طويله ها هم مثل تالار ها و هجرات، همه طاق پوش هستند و از هجرات كاروانسرا يك پنجره كوچك به طرف آخور طويله باز مي شود كه شخص مي تواند از آنجا نگاه كند و ببيند اسبش را خوب پرستاري مي كنند يا نه؟

نماي حياط مركزي و اطاق هاي كاروانسرا باغ شيخ. ورودي اصطبل در سمت چپ عكس ديده مي شود

اخيراً در پشت آخور هاي طويله سكويي بسته شده كه سه چهار نفر مي توانند قطار بخوابند و اغلب نوكر ها روي آن سكو ها، طباخی مي كنند.
فرش و تختخواب و لوازم طباخي تمام بايد همراه مسافر ها باشد و آذوقه و ارزاق هم هرچه بخواهد از نان و روغن و ميوه به اقتضاي فصل به قيمت خوب از كاروانسرادار يا دهاتي هاي اطراف كه بر راه مي آيند، بايد خريداري نمايند. كاه و جو هم براي اسب ها هست مگر در چند منزل كه نبود.
در بيابان از بابت اجاره هجرات كاروانسرا ها چيزي از مسافر نمي گيرند و در شهر ها وجه دريافت مي دارند كه خيلي مختصر است.
معمولاً كاروان داخل كاروانسرا نمي شود، به جهت اينكه گنجايش اين همه جمعيت را ندارد و از حيوان و آدم در هر كاروانسرا بيش از يكصد سوار، نمي تواند منزل نمايد. همين كه وارد مي شوند هر كس حق دارد براي خود يك حجره انتخاب نمايد. غني و فقير يكسان هستند و تفاوت درجه و مرتبه در اين مكان ها منظور نمي شود."
در بعضي از كاروانسرا ها خدمات جنبي نيز ارايه مي شده است؛ مانند كاروانسراي مهيار كه داراي آسياب، نمازخانه، نانوايي، چايخانه و يك بازارچه بوده ؛ و يا كاروانسراي ميبد كه داراي بازارچه، آب انبار، يخچال و يك چاپارخانه در مجاور آن بوده. بعضي از كاروانسرا ها مانند كاروانسراي علي آباد علاوه بر تاسيسات فوق داراي حمام نيز بوده است.

كاروانسرا هاي واقع در دشت هاي فلات نيز مانند ساير كاروانسرا ها جهت ايمني همانند يك قلعه ساخته مي شدند و غالباً داراي ديوار هاي بلند و چهار برج در چهار گوشه بنا و يك دروازه حفاظت شده در قسمت ورودي بوده اند. شب ها در كاروانسرا بسته مي شده است.

سه بعدی رباط شرف قرن ششم هجری خراسان . مربوط به دوره سلجوقي.
در اين كاروانسرا حياط شمالي مجلل تر از حياط جنوبي ساخته شده است.

اين شكل درون گرا و كاملاً محصور كاروانسرا در اقليم گرم و خشك ايران يك مزيت اقليمي است و پوسته خارجي بنا كه به جز بازشو ورودي، كاملاً بسته مي باشد، فضا هاي داخل ساختمان را در مقابل باد هاي كويري و شرايط نامساعد اقليمي محافظت مي كند. در داخل حياط اين كاروانسرا ها كه با مصالح بنايي مانند خشت، آجر و سنگ ساخته مي شده، مانند يك خازن حرارتي در تعديل دماي ساختمان در طي شبانه روز بسار موثر بوده است.