بخشی از مقاله
چکیده
تحقق امر توسعهی پایدار در سالهای اخیر بیشترین تأثیر را بر توسعهی حقوق بینالملل اقتصادی داشته است. توسعه را زمانی پایدار میخوانیم که مخرب نباشند و امکان حفظ منابع - اعم از آب، خاک، هوا، منابع ژنتیکی، جانوری و ... - را برای آیندگان فراهم آورد. توسعهی پایدار باید بعنوان امری جهانی در جهت تحول اساسی در زندگی نوع بشر پذیرفته و به کار گرفته شود و در چنین شرایطی، حقوق بینالملل اقتصادی به عنوان حقوقی موثر و جوابگو نقش اساسی خود را ایفا خواهد نمود.
واژگان کلیدی: حقوق بین الملل اقتصادی، توسعه ی پایدار، اعلامیه ی ریو، اعلامیه ی استکلهم.
.1 مقدمه
حقوق بینالملل اقتصادی در مفهومی موسع، زیر مجموعهای از حقوق بینالملل عمومی و در بردارندهی قواعدی از حقوق بینالملل عمومی است که مستقیما به مبادلات اقتصادی میان تابعان حقوق بینالملل مربوط میگردد. - هومن فلدرن، - 1383 واضح است که در دنیای امروز مفهوم حقوق بینالملل عمومی در ارتباطات اقتصادی بین تابعان حقوق بینالملل متجلی میگردد. توسعه و تکامل تدریجی قواعد در حقوق بین الملل امری ذاتی است. عقلانیترین بدیل برای جهانی شدن و ایدئولوژی نئولیبرال آن، ایده توسعه پایدار است. فلسفهی وجودی و دلیل عمده این دیدگاه، ضرورت توجه به سه موضوع عمده و مرتبط به هم در جهان امروز است: توسعه اقتصادی، پیشرفت اجتماعی و ارتباط با محیط طبیعی. - - gawor,2008
توسعه پایدار توسعهای است که علاوه بر توسعه و تعالی زندگی نسل حاضر به جمعیت از نسلهای آتی نیز عنایت دارد و براساس آن، شرایط انسانی و وضعیت محیطی و اکوسیستمی به طور همزمان مورد توجه قرار میگیرد. توسعه پایدار بر فلسفهی پایداری تکیه دارد. پایداری به تونایی سیستم برای کارکرد در آینده نامحدود اطلاق میشود و وضعیتی است که در آن وضعیت، مطلوبیت، امکانات موجود در طول زمان کاهش نمییابد و منابعی که سیستم برای انجام فعالیتهای خود به آنها وابسته است رو به ضعف نمیگذارد. - - gilman,1996 در سال 1987 خانم گرو برانتلند نخست وزیر نروژ، برای توسعهی جهانی از عبارت توسعه پایدار استفاده کرد و آن را توسعهای اعلام کرد که آینده را با خطر مواجهه نکند. - - henry,2001
از آن زمان به بعد موضوع توسعه پایدار مبنای مباحثات فراوانی قرار گرفت و صاحبنظران واندیشمندان در بارهی آن بسیار گفتند و نوشتند اما در دو دههی اخیر که نظریهی جهانی شدن تمام محافل را به خود مشغول نموده و در تمام گیتی باعث شده که دولتها و ملتها با افزایش مصرف منابع روبرو شوند و از اینرو خسارتهای غیر قابل جبرانی به اکوسیستمهای طبیعی وارد گشته است؛ توسعهی پایدار بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. در مطالعات صورت گرفته و بررسیهای بعمل آمده پژوهشهای مشابه و نزدیک به این پژوهش بوده؛ خانم شمس السادات زاهدی در کتاب خود به واکاوی دقیق و تبیین نمودن توسعهی پایدار میپردازد و پیشنهادهایی را برای جهانی شدن این مسأله مورد تأکید قرار میدهند. مهشواری در پژوهش خود بر اصول مدیریتی تکیه نموده و توسعهی پایدار را با تحول مدیریتی بیان نمودهاند.
در تحقیقی مشترک مکی و افتخاری با پیوند دادن اقتصاد و توسعهی پایدار نقطهی عطفی را بوجود آوردند و همگان را متوجه این اصل مهم و خطر آن را برای آیندگان گوشزد نمودهاند. این ویژگی انکار ناپذیر در بحث پیدایش و تکامل مفهوم توسعه ی پایدار و رابطه ی آن با بهره برداری از منابع طبیعی نیز مشهود است و بدین لحاظ، بررسی این مطلب که چگونه این دو مفهوم خود را به قلمرو حقوق بین الملل وارد نموده و چه تحولاتی را از سر گذارنده اند، ضرورت دارد. برای پاسخگویی به رابطهی موجود، دو اعلامیهی ریو و اعلامیهی استکلهم را در سطح بینالمللی مورد واکاوی قرار میدهیم تا ارتباط بین این دو مفهوم بیش از پیش آشکار گردد. لازم به توضیح است که نتایج و استنتاجات حاصله از این پژوهش بر مبنای روش تحلیلی و توصیفی و روش گردآوری نیز به صورت کتابخانهای میباشد.
.2 تعریف توسعه پایدار
علت اساسی توجه روزافزون به سیاستهای توسعه پایدار، محدود بودن امکانات و نامحدود بودن نیازها و خواستهای بشر است که رشد تکنولوژی و جمعیت، نیازها و خواستههای بشری را به طور تصاعدی افزایش داده است و منابع کاهنده برای دهانه هایی که هر لحظه به جهان گشوده میشوند از آیندهای نه چندان امید بخش خبر میدهند. - زاهدی مازندرانی، - 1388 در توسعهی پایدار اصل این است که منابع طبیعی پایه به گونهای محافظت شوند که نسلهای آینده دست کم به اندازهی نسل کنونی تولید و مصرف کنند. شاید بهترین تعریفی که برای توسعهی پایدار شده است تعریفی باشد که در گزارش براتلند با عنوان »آینده مشترک ما« در سال 1987 مطرح شده است این تعریف چنین است: توسعه ای که نیازهای زمان حال را برآورده میسازد. بدون آنکه از تواناییهای نسل-های آینده برای ارضای نیازهایشان مایه بگذارد. - - Connelly,1992 به این ترتیب میتوان توسعهی پایدار را اینچنین تعریف نمود که توسعه ای است که نه فقط بهبود زندگی نسل حاضر، بلکه نسلهای آینده را نیز در نظر داشته باشد. - زاهدی مازندرانی، - 1388 از سوی دیگر مفهوم توسعهی پایدار ناظر بر این واقعیت انکارناپذیر است که ملاحظات مربوط به اکولوژی میتواند و باید در فعالیتهای اقتصادی به کار گرفته شود. این ملاحظات شامل ایدهی ایجاد محیطی منطقی است که در آن ادعای توسعه به منظور پیشبرد کیفیت همه جنبههای زندگی مورد چالش قرار میگیرد. - رادکلیف، - 1373
.3 بهره برداری از منابع طبیعی
بخش اعظم حقوق بینالملل اقتصادی به تنهایی با وجوه حقوقی توسعهی اقتصادی در ارتباط است، ولی تا همین اواخر اصل پایداری در توسعه ی اقتصادی و یا ضرورت محافظت از منابع طبیعی کرهی خاکی در متون حقوق بینالملل اقتصادی جایی نداشت. - - reich,1992 نفت، گاز، آب و یا سایر ذخایر طبیعی یک کشور بعنوان یک کالای تجاری که باید برای توسعهی اقتصادی به صورت کامل مورد بهره برداری قرار گیرد، مورد توجه بودند. در مورد استفادهی حداکثر از این منابع در جهت توسعهی اقتصادی در خلال انقلاب صنعتی کشورهای صنعتی پیش زمینههای تاریخی وجود دارد. در جریان استعماری نیز، کشورهای استعمارگر به استثمار از منابع طبیعی کشورهای مستعمره ی خود دست زدند.
هر چند با خاتمه ی جنگ جهانی دوم این کشورها این سرزمین ها را از دست دادند، اما از آنجایی که این کشورها چشم طمع به این کشورها داشتند با برنامهریزی زیرکانهای همچنان به منابع طبیعی این سرزمین ها دسترسی داشتند، این ملتها پس از استقلال سیاسی، استقلال اقتصادی خود را مطرح کرده و این شاید بعلت این بود که حقوق بینالملل توسعه را در دهههای 60 و70 بعنوان جزیی از حقوق بینالملل اقتصادی عنوان کرد. حقوق بینالملل اقتصادی به عنوان یک دانش حقوقی ویژه و مستقل بعد از جنگ جهانی دوم، توسعهی قابل توجهی یافته است. در ابتدا حقوق مربوط به فعالیتهای اقتصادی بینالمللی جزیی از حقوق بینالملل عمومی محسوب میشد، مانند دعاویی که توسط دادگاهها و داوریهای بینالمللی مورد حکمیت قرار گرفتند. - دعوای فسفات در مراکش و دعوای شرکت نفت ایران و انگلیس - . از سوی دیگر نه تنها اسناد مختلف حقوق بینالملل اقتصادی، بلکه اسناد مختلف حقوق بشری در پی تاسیس و تقویت حق دولتها و ملتها در بهره برداری آزادانه از ثروتها و منابع طبیعیشان بوده است. - شمسائی، - 1384
3,1 بهره برداری از منابع طبیعی و ضرورت حفاظت از آن
اعلامیهی استکلهم - 1972 - در چارچوب کنفرانس سازمان ملل در باب محیط زیست انسانی شاید اولین سند مهم حقوق بینالملل محیط زیست بود که ایدهی محافظت از منابع طبیعی را در بهره برداری از این منابع وارد حوزهی حقوقبینالملل اقتصادی نمود. این اعلامیه برای اولین بار درصدد برآمد حق دولتها را در بهره برداری از منابع طبیعیشان، بویژه در آن قسمتی که آن منابع غیر قابلتجدید هستند، محدود نماید، بدون آنکه ممنوعیتی در کار باشد. حقوق بین الملل اقتصادی به گسترش خود در دهههای 60، 70 و 80 در همان مسیر سابق خود و بدون آنکه توجه خاصی به ضرورت محافظت از منابع طبیعی و یا ایدهی توسعهی پایدار مبذول کند، ادامه میدهد.
با وجود این، جریانی برای تنظیم حق بهره براری از منابع طبیعی در راستای حفاظت از محیط زیست در مجامع مختلف زیست محیطی به حیات خود ادامه داده و ضرورت حفاظت از ذخایر طبیعی و بهره برداری پایدار از آن در منشور جهانی طبیعت - 1982 - به طور برجستهای بیان گردیده است. بنابراین از دههی 1980 به بعد حق آزادانهی دولتها در به کارگیری ثروت و منابع طبیعی به عنوان موضوعی در ایدهی صیانت از محیط زیست، محافظت از منابع طبیعی و استفاده ی پایدار از آنها طرح گردیده است و توسعهی این گونه منابع به تدریج راه خود را در پیکرهی حقوق بینالملل اقتصادی پیدا نموده است. - - lucas,2004
3,2 حفاظت و مدیریت پایدار از منابع طبیعی
گزارش کمیتهی جهانی محیط زیست و توسعه یا آن گونه که بین مردم مشهور شده - کمیسیون براندلند - عبارت توسعهی پایدار را جنبهی عمومیت داد و حق توسعهی اقتصادی دولتها را با تعهد آنها در عنایت ویژه به آسیب محیط زیستی ناشی از فعالیتهای اقتصادی آنها، در هم ادغام نمود. کمیسیون اصطلاح توسعهی پایدار را چنین تعریف میکند: توسعهای که نیازهای امروز را بدون مخاطره انداختن توانایی نسلهای آتی در تأمین نیازهایشان، برآورده میکند. از نظر کمیسیون، توسعهی اقتصادی که محیط زیست را به تحلیل ببرد یا بهره برداری مفرط از ذخایر طبیعی را در وارد کردن خسارت به نسلهای آینده موجب شود، یک توسعهی پایدار محسوب نمیشود. - - farlex,2009
از اینرو تصور بر این بود که ضرورت حفاطت و استفادهی معقول از منابع طبیعی یک کشور در وفاق با محیط زیست و نسلهای آینده ذاتا در مفهوم توسعهی پایدار وجود دارد. در پی زمینه سازیهای اصولی کمیتهی براندلند در عرصههای مفاهیمی چون توسعهی پایدار ناظر بر بحثهای زیست محیطی و قانون مند شدن مباحث مذکور در مباحث حقوق بینالملل اقتصادی سازمان ملل به سال 1992 در ریو تصمیم گرفت کنفرانس ویژه ای در خصوص محیط زیست و توسعه تشکیل دهد. - کنفرانس ریو - علی رغم کنفرانس استکلهم که تنها بر موضوع محیط زیست انسانی متمرکز بود، به هر دو موضوع محیط زیست و توسعه پرداخته شد تا اهمیت عناصر تازه متجلی در پیکرهی معنایی این دو مفهوم را نمایش دهد.
اعلامیه ریو مصوب کنفرانس ریو بزرگترین کنفرانسی که در طول تاریخ روابط بینالمللی تشکیل یافته، در اصل این نکته را که بشر در مرکز توجهات توسعهی پایدار قرار دارد، اعلام نمود. این اعلامیه در پی تعدیل معنا و هدف مفهوم توسعهی پایدار است؛ اسناد ریو میتواند به طور همزمان فحوای اصلی اصطلاح توسعهی پایدار را به ضرورت اداراک نوعی نگاه تمرکز یافته در استفادهی پایدار از منابع در جهت توسعهی اقتصادی یکنواخت و رشد اقتصادی برای همه و در عمل برای کشورهای صنعتی تبدیل کنند. به نظر میرسد که با خواندن مقدمهی اسناد ریو، اصطلاح توسعهی پایدار بر آن است تا در معنای استفادهی پایدار از منابع طبیعی جلوه کند.
اعلامیهی ریو، تنها دست آورد کنفرانس ریو نبود. کنوانسیون 1992 سازمان ملل در خصوص حفاظت از تنوع زیستی، گونههای زیست شناختی - بیولوژیک - برای امضاء در کنفرانس ریو، مفتوح گردید و توسط 157 کشور و نیز اتحادیهی اروپایی امضاء شد. پاراگرافهای اول کنوانسیون حقوق حاکمیتی دولتها را بر منابع بیولوژیک خودشان تصدیق میکند، اما در عین حال تأکید میکند که آنها در برابر حفاطت از گونههای بیولوژیک خود و استفاده از ذخایر زیست شناختی خود براساس یک روش متوازن و پایدار مسوولند. کنفرانس ریو همچنین اعلامیهی معتبری را بدون الزام حقوقی، برای وفاق جهانی در مدیریت، محافظت و توسعهی پایدار تمامی انواع جنگلها تصویب نمود.
آب نیز همانند جنگلها یک منبع طبیعی است. همچون قوانین مربوط به سایر منابع طبیعی، قانون منابع آبی نیز تا همین اواخر برای قاعده مند کردن بهرهبرداری از منابع آبی در جهت توسعهی اقتصادی نامحدود و نه پایدار تنظیم شده بود. حقوق به گونه ای که امروز استقرار مییابد، مواردی خاص از استفاده و بهره برداری از منابع را در یک روال متوازن و پایدار قاعده مند می-کند. - - mendemhall,1995 طی چهل سال گذشته، تحولی مهم، بویژه در دسترسی ما به منابع طبیعی و استفاده و بهره برداری از آن اتفاق افتاده، در حالی که اصل آزادی در بهره برداری از منابع طبیعی و ثروتهای ملی و حاکمیت دایمی بر آنها به عنوان یک اصل حقوقی لازم الاجرا محترم شمرده میشود، در این روند نیز توسعه و تحول تدریجی حقوق بینالملل مشهود است.
به صورت خلاصه میتوان گفت خط سیری که تا روزگار ما ادامه یافته است، از حق حاکمیت دایم بر منابع طبیعی آغاز میشود؛ بدین ترتیب بازیگران عرصهی بینالمللی اقدامات گستردهای را برای بهره مندی از مواهب طبیعی آغاز میکنند، بی آنکه ملاحظات زیست محیطی را مدنظر قرار دهند. مفهوم توسعهی پایدار در طول حیات خود به شفافیت رسید و در جایگاه بهره برداری همراه با امکان تجدید منابع و یا مدیریت منابع تجدید ناپذیر تثبیت شد. امروزه حقوق بینالملل درصدد آن است که پس از تکمیل مبانی نظری مورد نیاز راه را برای ایجاد تعهدات حقوقی مستحکمی فراهم آورد تا دولتها را به تضمین جدی تر توسعهی پایدار ترغیب نماید.
.4 ایدهآل ها در توسعهی پایدار
مفهوم توسعهی پایدار مفهومی بسیار اساسی و مهم است زیرا در برگیرندهی ایدهآلهای اصلی است که درک، شناخت و تحقق آنها آیندهای روشن را نوید میدهد و جهل نسبت به آنان، اضمحلال و نابودی محیط زیست و بشریت را به دنبال خواهد داشت. در توسعهی پایدار به رشد اقتصادی و تحقق استانداردهای بهتر زندگی، بدون از دست دادن منابع کمیاب طبیعی توجه میشود به عبارتی دیگر توسعهی پایدار تلاش برای حمایت از آینده در زمان حال است.
