بخشی از مقاله
خلاصه
اجرای طرح های ساماندهی و کنترل سیلاب، مستلزم تعیین مشخصه های هیدرولیکی جریان با توجه به شرایط حاکم بر رودخانه ها می باشد. هدف از این تحقیق بررسی طرح ساماندهی رودخانه با مطالعه موردی رودخانه زرینه رود در محدوده شهر شاهیندژ با هدف ایجاد منطقه نمونه گردشگری است. با انجام مطالعات و شبیه سازی رودخانه به کمک مدل هیدرولیکی MIKE11بررسی های فنی انجام و طرح اجرایی مورد نظر با توجه به شرایط موجود و توسعه تحلیل می شود. نتایج حاصل نشان می دهد که تأثیر طرح ساماندهی رودخانه باعث کاهش حدود 40 سانتی متر سطح آب در پهنای 300 متر در محدوده گردیده است.
-1 مقدمه
پروژه های نمونه گردشگری مناطقی هستند که در طرح های توسعه و عمران منطقه ای، ناحیه ای در قالب طرح جامع تصویب شده و دارای محدوده و مساحتی معین بوده کهمعمولاً در جوار جاذبه های تاریخی، فرهنگی، مذهبی و طبیعی می باشند. بر اساس پتانسیل بالقوه و بالفعل جهت ایجاد تأسیسات گردشگری، راههای دسترسی به آن مناطق و همچنین زیرساختها انتخاب شده و به منظور ارائه خدمات به گردشگران مقرر شده است.
منطقه نمونه گردشگری از طرح های استراتژیک پیشنهادی سازمان های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بوده که به منظور اجرایی شدن مفاد برنامه پنج ساله چهارم دولت اعلام شدهاست که این موضوع در برنامه پنجم توسعه نیز مد نظر قرار می گیرد. - ابرکار، . - 1383 هدف کلی از اصلاح مسیر و بهسازی رودخانه شکل دهی به جریان آب رودخانه در یک مقطع مشخص و کنترل شده می باشد.
جهت حصول به این منظور تغییراتی در جداره کانال جریان، عرض رودخانه، شیب رودخانه، عمق رودخانه و نیز دانه بندی مواد بستر رودخانه انجام میپذیرد. ساماندهی یک رودخانه در واقع ترکیبی از روش ها و اقدامات اصلاحی، حفاظتی و کنترلی سازه ای و غیرسازه ای است که در رودخانه های سیل خیز به منظور کنترل و مهار سیلاب و کاهش اثرات تخریبی آن، جلوگیری از بالا آمدن سطح آب رودخانه در موقع طغیان و تعرض سیلاب به اراضی و مناطق مسکونی حاشیه رودخانه، اصلاح مسیر عبور سیلاب های فصلی، بهسازی رودخانه و شکل بخشیدن به جریان آب، حفاظت و تثبیت بستر و حریم رودخانه ها از تخریب و فرسایش کناره ای و بهبود وضعیت عمومی رودخانه صورت می گیرد.
برای نیل به این هدف، با اجرای انواع سازه های آبی، متناسب با شرایط و ویژگی های آن رودخانه، از جمله : احداث دایک ها و دیواره های حفاظتی، اپی ها، اصلاح شیب بستر، تعریض و تعمیق بستر، حذف پیچ ها و مآندر در مسیر رودخانه، تعیین حریم قانونی رودخانه و جلوگیری از هر گونه ساخت و ساز در بستر و حریم رودخانه ساماندهی لازم صورت می گیرد. - خادمی و همکاران، . - 1389
در این راستا با انجام مطالعات تخصصی لازم و انجام مدل سازی هیدرولیکی رودخانه بررسی های فنی انجام و طرح اجرایی مورد نظر ارائه می شود. روش های مختلف ساماندهی رودخانهها را میتوان در دو گروه عمده: - 1 روش های سازه ای ، - 2 روش های غیر سازه ای تقسیم بندی نمود. در جدول - - 1 انواع روش های حفاظتی و پیامدهای آن از دیدگاه های مختلف اشاره شده است. - قبادیان وهمکاران،. - 1390
-2 مواد و روش ها
-1-2 بررسی اجمالی منطقه مورد مطالعه - رودخانه زرینه رود یا جغاتوچای -
رودخانه زرینه رود به طول حدود 230 کیلومتر یکی از پرآبترین رودخانههای حوضه آبریز دریاچه اورمیه می باشد. سرچشمه این رودخانه از کوه های چهلچشمه در شهرستان سقز در استان کردستان است. این رودخانه در جهت جنوب به شمال به موازات رودخانه سیمینهرود جریان دارد و در طول مسیر خود از شهرستان شاهیندژ و میاندوآب میگذرد و در جنوب دریاچه ضمن تشکیل یک دلتای وسیع به عرض حدود 10 کیلومتر که در مراتع پرآبی باتلاقی است در محل روستای پایین قلعه به دریاچه اورمیه میریزد.
در محدوده مطالعاتی ایستگاه های هیدرومتری ساری قمیش، قیزکرپی و نظام آباد معیار مناسبی جهت بررسی خصوصیات آبدهی در طرح می باشد. در این مطالعه آمار موجود ایستگاهها از سال آبی - 65-66 - تا سال آبی - 88-89 - ، جهت تحلیل و بررسی آبدهی رودخانه مورد بررسی قرار گرفته است. در جدول - 2 - مشخصات ایستگاه های هیدرومتری در محدوده طرح ارائه شده است. - شرکت سهامی آب منطقه ای استان آذر بایجان غربی - . نتایج کار حاکی از آن است که دادههای دبی سالانه در سطح اعتماد %95، همگن و تصادفی بوده و اشتباه سیستماتیک در آن ها وجود ندارد.
-2-2 موقعیت طرح ساماندهی
منطقه مورد مطالعه در حومه شهر شاهیندژ در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی بر روی رودخانه زرینه واقع شده است. شهرداری شهر شاهیندژ در نظر دارد در محدوده مصوب شهر شاهیندژ تا رودخانه زرینه رود در بالادست پل پروژه منطقه نمونه گردشگری پیاده نماید. قسمتی از این محدوده در داخل حریم و بستر رودخانه واقع شده است. طبق تعریف، محدوده پهنه سیلاب دشت، سیلابهای با دوره بازگشت 25 سالهه حریم رودخانه نامیده میشود.
قبل از ایجاد هر گونه ساخت و ساز و تغییرات جهت اجتناب از خطرات احتمالی به پیشنهاد سازمان آب منطقه ای قرار شده است که طرح ساماندهی رودخانه جهت عبور مطمئن سیلابها به انجام رسد. در شکل - - 1 موقعیت منطقه طرح و همچنین نمایی از مقاطع عرضی در نظر گرفته شده برای محدوده مورد نظر نشان داده شده است.
-3-2 سوابق پژوهشی و پیشینه مطالعاتی
پرامانیک و همکاران - 2010 - ،در تحقیقی تحت عنوان "مدل سازی یک بعدی هیدرودینامیکی جریان رودخانه با استفاده از مقاطع عرضی استخراج شده از مدل رقومی ارتفاعی "در حوضه رودخانه براهمانی پرداختند. این حوضه به مساحت 39269 کیلومتر مربع به عنوان دومین حوضه بزرگ بعد از حوضه رودخانه ماهانادی در منطقه "اوریسا" در هندوستان است. در این بررسی اعتبارسنجی مدل MIKE 11HD نشان داد که نتایج حاصل بین سطح آب مشاهده شده و شبیه سازی شده به واقعیت نزدیک بوده و از ارزش خوبی از معیارهای متناسب آشکار شده است.
پروفیل سطح آب شبیه سازی شده برای رودخانه با مدل MIKE 11HD جهت احداث سازه های حفاظتی و تعیین آن نقاط با کمک - DEM - بسیار مفید خواهد بود. یوروزیا و همکاران - - 2010با انجام مطالعات اساسی ساماندهی رودخانه ها در کشور ژاپن و کاربرد ابزار داپلر در مشاهدات آکوستیک به عنوان یک روش به روز رسانی برای پردازش داده ها اشاره نمودند.
نتایج حاکی از آن است که کاربرد انواع تکنیک ها و دقت مشاهده ای در بهبود جریان مشاهده که پایه و اساس خیلی از عملیات ساماندهی رودخانه بوده بسیار حائز اهمیت بوده و عملیات استراتژیک و مدیریت کارآمد رودخانه نه تنها نیازمند بهبود این عوامل اساسی است، همچنین دقت در روش شبیه سازی برای تغییرات احتمالی از دوره های رودخانه با استفاده از اطلاعات حاصل از مشاهدات است.
باروفی و همکاران - 2004 - ، حوضه آبریز تاگلیامنتودر کشور دانمارک را با بهره گیری از مدل ریاضیMIKE11 شبیه سازی کرده و نقشه های پهنه سیلابی را برای حوضه آبخیز مورد نظر تهیه نموده اند.منصور و همکاران - 2003 - ، مقاله ای تحت عنوان ترکیب GIS،RS و مدل هیدرودینامیکی MIKE11 برای جلوگیری از حداقل خطا ، برای رودخانه لنگاتدر کشور مالزی ، به بررسی دقت نقشه های تولید شده پهنه های سیل گیر پرداخته و نتایج کار را برای برنامه ریزی تخلیه منطقه در هنگام سیلاب ،تخمین خسارات حاصله از سیل و تلاش برای بهبود شرایط پس از وقوع سیل مفید ارزیابی نمود. . - Niranjan , P. et al, 2010 -
از سوابق مطالعاتی انجام گرفته در منطقه طرح میتوان به مطالعات شناسایی و کنترل سیلاب دشت میاندوآب توسط شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس - مهر ماه - 1363، سیمای طرح زرینه رود توسط شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس - خردادماه - 1376، مطالعات مرحله دوم کنترل سیلاب رودخانه های زرینه رود و سیمینه رود توسط شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس - خرداد ماه - 1377،مطالعات تعیین حد بستر و حریم رودخانه زرینه رود توسط شرکت مهندسین مشاور اندیشاب - اسفند ماه - 1388 نیز اشاره نمود .
