بخشی از مقاله
چکیده
مسئله امنیت و دفاع از حریم، از مباحثی است که جوامع در طول تاریخ، با آن مواجه بودهاند. سرزمین ایران با توجه موقعیت خاص جغرافیایی، تحت عوامل متعددی، پیوسته دستخوش جنگها و لشکرکشیها بوده است؛ از این روی موضوع دفاع، یکی از دغدغه های اصلی مردمان این سرزمین محسوب میشده است. این فرایند سبب شده تا فضاهای ساخته شده با رویکرد تدافعی، به عنوان بخشی از فرهنگ این جامعه قلمداد شود. بنابراین مطالعهی معماری قلعهها میتواند، اطلاعات ارزشمندی را در مورد تحولات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جوامع آن دوران، تبیین کند.
پژوهش پیشرو در نظر دارد با توجه به گونهشناسی قلعههای مربوط به دورهی قاجار، به چگونگی نحوه کاربری آنها در فضای سیاسی آن دوران و همچنین به چگونگی ساختار فضای کالبدی آن بپردازد. این پژوهش بر پایه مطالعات میدانی و منابع کتابخانهای صورت گرفته است. هدف این پژوهش ارزیابی جایگاه معماری تدافعی این منطقه در دوران قاجار و همچنین معرفی و شناخت ساختار معماری و گونه شناسی بر مبنای کارکرد آن است. نتایج مطالعات نشان میدهد که فضای سیاسی و اجتماعی آن دوران تأثیر فراوانی بر ساختار این ابنیه داشته است به نحوی که شناخت کالبد، بدون شناخت مفاهیم در پس آن، میسر نیست.
مقدمه
سرزمین ایران در طول تاریخ به دلیل موقعیت استراتژیک و شاهراه ارتباطی دروازههای شرق و غربی همواره مورد حمله قدرتهای مهم و اقوام کوچرو بوده است. این امر سبب شد که بناهای دفاعی همچون قلعه در طول دورههای متفاوت تاریخی مورد توجه حکومتها و جوامع قرار گیرد. این فضاها نه تنها از جنبه دفاعی بلکه در اغلب موارد به عنوان نمادی از شکوه و قدرت دولتها و قدرتها ساخته میشدند.
بسیاری از این سازهها در قالب معماری بومی بهوجود میآمدند. میتوان گفت که معماری بومی نواحی مختلف ایران، یکی از دستاوردها و سرمایههای برجای مانده از نیاکانمان است که سرشار از آموزههایی است که در روزگار معاصر، بیش از هر زمان دیگری بدان نیازمندیم. قلعههای منطقه بشرویه نقش مهمی در امور امنیتی و دفاعی در تحولات سیاسی و اجتماعی مناطق شرقی ایران داشتهاند.
این بناها به دلیل کاربری خاص خود دارای ویژگیهایی هستند که مطالعه آنها نه تنها در روشن نمودن فضای سیاسی و اجتماعی دوران تاریخی منطقه مؤثر باشد بلکه میتواند در شناخت چگونگی ساختار معماری و نظام مهندسی آن دوره نیز نقش بسزایی داشته باشد.
در بررسی باستانشناسی شهرستان بشرویه واقع در استان خراسان جنوبی که طی سال 1391 صورت گرفت، تعداد دوازده قلعه مربوط به دورهی قاجار شناسایی شد که تا کنون پژوهشی در ارتباط با این سازهها صورت نگرفته است، بنابراین ضرورت انجام این پژوهش آشکار میگردد. در این مقاله تلاش شده به معرفی و مطالعه پنج قلعه قاجاری بشرویه بپردازد. مهمترین روش برای دستیابی بدین منظور، اطلاعات میدانی و سپس منابع موجود کتابخانهای است.
پیدایی و کاربری قلعهها
قلعه نوعی معماری است که کاربری آن در موارد گوناگون بهکار رفته و ویژگیهای کهنهی تمدن ایرانی در فلات آسیای مرکزی و خاور نزدیک است - نوربخش،. - 147 :1366 ساخت قلاع در تاریخ ایران پیش از اسلام و ایران اسلامی ارتباطی تنگاتنگی با ضروریات سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی داشت. از همین روست که قلاع را در کوههای صعبالعبور، کنار آب و چشمهسارها، پیرامون شهرها و مشرف بر آنها میساختند و نقش آنها در تحولات سیاسی گوناگون مانند به قدر ترسیدن و سقوط حکومتها، در بحرانهای داخلی و یورش اقوام بیگانه بهعنوان پناهگاهی برای مخالفان سیاسی و نیز بهعنوان هستهی شکل گیری شهرها و پدیدآمدن شهری در کنار آنها بسیار مهم بودهاند
منطقهی شمال شرق ایران در قرون اولیهی دوران اسلامی نیز جولانگاه قبایل ترکی بود که از سمت ترکستان و ماوراءالنهر بهسوی خراسان گسیل میشدند
در این زمان قلعهها شکل، جنس و تعداد برج و باروها به اهمیت و وسعت هر شهر و نیز به شرایط اجتماعی و طبیعی هر منطقه بستگی داشته است. اما عموم آنها دارای دیواری بلند، عریض و طولانی و برجهایی استوانهای یا چندوجهی و یک یا چند دروازه برای ورود و خروج و گاهی نیز خندقی در گرداگرد خود بودند که دسترسی به آن را دشوار میکرد.
باوجود تفاوتهایی که از نظر شکل، ابعاد، اندازه، طرح و مصالح در اینگونه قلعهها وجود دارد، از لحاظ نوع مناسبات حاکم بر زندگی قلعهنشینان، تقریباً یکسان بودهاند. این مناسبات در کنار عوامل طبیعی و جغرافیایی منطقه، نقش تعیینکنندهای در شکلگیری بافت ساختمانی و عملکرد بخشهای مختلف قلعهها بر عهده داشته و همهی آنها را در نوع ویژهای از معماری، گردآورده است
موقعیت جغرافیایی شهر بشرویه و نقش آن در تحولات تاریخی منطقه
شهرستان بشرویه در شمال استان خراسان جنوبی واقع شده است؟ این شهرستان از شمال به شهرستان بردسکن، ازغرب به شهرستان طبس، از جنوب به بخش دیهوک از توابع شهرستان طبس و از شرق به شهرستان فردوس محدود است. شهرستان بشرویه دارای مساحتی معادل5993× کیلومتر مربع و از نظر مختصات جغرافیایی در53َ×و 33َعرض شمالی و25َ×َ57و×طول شرقی جغرافیایی واقع شده است.×ارتفاع متوسط شهرستان بشرویه از سطح آبهای آزاد حدود880× متر است
در سال 1316 خورشیدی بشرویه قصبهای پر جمعیت بوده که حدود چهار هزار نفر در آن ساکن بودند و مرکز ولایتی بود کوچک که در سمت شرقی خاک طبس واقع شده و جزء حوزه حکومتی طبس بهشمار رفت
شهرهای تون و طبس تا سال 1330 خورشیدی تحت نظر یک حاکم اداره میشدند و بشرویه بعنوان قصبهای تحت نظر حاکم این منطقه بوده است. سپس شهرستان، بشرویه به عنوان مرکز یکی از بخشهای تابعه فردوس در آمد.بخش بشرویه دارای دهستانهای مرکزی، کرند، ارسک، اصفاک، موردستان، رقه و نیگنان بوده است
تصویر-1 موقعیت شهرستان بشرویه در نقشه خراسان جنوبی
این شهرستان از دو قسمت کم وسعت کوهستانی در غرب و پهنه وسیع کویر و بیابان و ریگزار در شمال، جنوب و شرق تشکیل شده است.
بلندترین نقطه آن رویقلّه جمال در غرب حوضه با2445× متر ارتفاع از سطح دریا و پستترین نقطه آن در کویر نمک با769 متر ارتفاع از سطح آبهای آزاد قرار دارد. کلمه بشرویه از دو جزبُش«« و »رویه« تشکیل شده است.
واژه بُش در فرهنگ های لغت فارسی به صورت های مختلفی معنی شده است:
در لغتنامه دهخدا این کلمه به معنی کاکل آدمی واژه بُش«» را برخی از مواقع به صورت بَش«» نیز ضبط کردهاند که معنای آن به صورت بند فلزی که به چیزی مانند صندوق میزدند - انوری، - 979:1381، آمده است. این واژه در لغتنامه دهخدا به به صورت بشاش گشاده روی و خوش و بش کردن - دهخدا - 4811:1377 معنا شده است. هم اکنون لفظ بُشرویه«» در بین مردم مرسوم است و بسیاری بر آن اعتقادند که علت این نامگذاری آن است که اینجا محل رویش گیاهبُش از گیاهان خودرو و کمآب کویری بوده است.
