بخشی از مقاله
چکیده:
در نقاط مختلفی از محدوده جغرافیایی ایران، مردمانی بافرهنگ و باورهاي اسلامی زیستهاند و نوعی از دانش ضمنی محیطی را، در پرداختن به پیرامون خود پدید آوردهاند که ضمن داشتن اشتراکات گوناگون، داراي ویژگیهاي منحص ربهفردي نیز هستند. در منطقه گیلا ن نیز به علت دا را بودن قابلیتهاي متفاوت بستر طبیعی و شرای ط اقلیمی، گونها ي متفاوت از تعامل با محیط طبیعی توسط انسان م سلمان شکلگرفته، که در آن ا سکان انسان بهص ورت روستایی و غیرمتراکم سازمانیافته است. در این نوع خاص ا ز معماري روستایی، فضاهاي باز و چشماندازهاي طبیعی و زراع ی جایگاه ویژهاي دارند. ازاینرو پرداختن به مفهوم منظر در رابطه با این نوع از سکونتگاهها و این نوع از معماري م حیط ضروري به نظر میرسد.
از جهتی دیگر نفوذ معماري شبه شهري به روستاها در این منطقه و خطر مخدوش ساختن چشمان دازهاي باارزش ر وستایی، لزوم مطالعه در مورد آگاهیهاي محیطی مربوط به منظر روستایی و حفظ آن بهعنوان بخ شی از میراث معماري و فرهنگ این سرزمین را دوچندان میسازد. به همین ج هت در این پژوهش سعی شده تا ضمن مروري بر مفهوم منظر بهویژه در رابطه با سکونت در روستاهاي منطقه گی لان، عوامل مختلف طبیعی و انسانی پرداخت منظر، در تعامل با یکدیگر، موردمطالعه قرار گیرد.
در همین راستا تحلیل منظر در غال ب فرآیندهاي شکلدهنده به آن مور دتوجه قرارگرفته تا از این طریق درك بهتري از تأثیرات عوامل مختلف در طول زمان و در طی پرداخت تدریجی محیط به دست آید. این درك د رست از منظر و پیشینه خلق آ ن راهنماي خوب ی در سازماندهی منظر روستایی مبتنی بر نیازهاي انسانی امروز و قابلیتهاي بستر ، مبتنی بر دانش ضمنی موجود در روستاها و درنتیجه استمرار معماري هویتمن د این مناطق خواهد بود.
-1 مقدمه
اگر تاثیر فرهنگ و بین ش فردي و اجتماعی زادة باورها ي اسلامی را مهم ترین عامل در تمایز معماري اسلامی و دیگر ان واع و گونه- هاي معماري فرض نماییم، میتوان اینگونه نتیجه گرفت که در هر محدودة جغرافیایی با ویژگیهاي طبیعی منحصر بخود که مردمانی با فرهنگ اسلامی زیستهاند، نو عی از معماري اسلامی در شکل دادن به محیط طبیعی و مصنوع شکل یافته است.
این موضوع زمانی اهمیت ویژهاي مییابد ک ه در بررسی مطالعات مربوط به معماري اسلامی بویژه در مح دودة جغرافیایی و فرهنگی ایران در مییابیم که تمرکز پژوهشهاي انجام شده، بر معماري فلات مرکزي ایران قرار گرفته است. اگر چه این امر به دلیل تمرکز قدرت سیاسی، اقتصادي و فرهنگی و در نتیجه تکامل معماري در آن منطقه تا حدودي قابلتوجیه است ، اما نباید منجر به نادیده انگاشتن ارزشهاي فرهنگی ایرانی-اسلامی در شکل دا دن به محیط طبیعی و مصنوع در دیگر مناطق این محدوده ج غرافیایی و فرهنگی در مطالعات مع ماري اسلامی و در نتیجه از دس ت رفتن این بخش از میراث مح یطی ایرانی-اسلامی گردد.
من طقه شمال ایران بویژه گیلان را می توان یکی از این مناطق بحساب آورد که به دلی ل قابلیتهاي متفاوت بستر طبی عی و شرایط اقلیمی، گونهاي متفاوت از شکل دادن به سرزمین توس ط انسان مسلمان شکل گرفته ک ه از نظر کالبدي کاملاً متفاوت ا ز مناطق دیگر فلات ایران است. در این منطقه به دلایل گوناگون - که در این پژوهش نمیگنجد - شهرنشینی و تمرکز جمعیت در بافت شهري قدمت چندانی ندارد - یا حداقل آثاري از آن بدست نیا مده - و در نقطه مقابل اسکان انس ان بصورت روستایی و غیرمتراکم سازمانیافته و نوع خاصی از تعامل با محیط بوجود آمده است.
در این نوع خاص از معماري روستایی - که البته اشتراکاتی هم با م عماري نقاط دیگري از جهان دارد - علاوه بر نوع خاص کالبد معماري، فضاهاي باز و چشمانداز ها جایگاهی محوري دارند و از همین روست که منظر - Landscape - اهمیت ویژهاي مییابد که این امر باید جهت درك درس ارزشهاي این گونه از محیط ساخته شده انسانی و تعامل آن با محیط طبیعی مدنظر قرار گیرد.
این ارزشها از آ ن جهت اهمیت مضاعف مییابند که با تغییر سبک زندگی و یکسانسازي محیطه اي انسانی بدون توجه به بستر فرهنگی، طبیعی و تاریخی، الگوهاي معماري شهري به عاریت گرفته شده از مناطق مرکزي ایران در شهرها و روستاهاي گیلان جایگزین میگردند که این امر به شدت چشمانداز و منظر روستاها و تعادلی که بین محیط طبیعی و مصنوع در ط ی زمان شکل گرفته را مخدوش میسازند. از این روست که شن اخت ویژگیهاي منظر روستایی گیلان حائزاهم یت مینماید تا بتوان از این طریق ارتباطی معنادار و هویتمند بین میراث کالبدي-فرهنگی انس ان در شکل دادن به محیط خویش و معماري امروز این مناطق برقر ار کرد.
-2 مروري بر مفهوم منظر
منظر به عنوان برابر نها ده واژة Landscape، به مفاهیمی فراتر از جلوههاي بصري چشماندازها اشاره دارد که بخشی از آگ اهی انسان از محی ط پیرامون اوست . از این دیدگاه منظر با محیط متفاوت است. »محیط« به معناي جهان است به استثناي «خود«، یا به معناي عناصر و فرایندهاي فیزیکی و شی میایی و بیولوژیکی تشکیلدهند ه سیاره زمین است. اما جوهر و ارزش آشتیدهندة مفهوم منظر در شیوهاي است که در آن عوامل و ارزشهاي طبیعی و فرهنگی به رسمیت شناخ ته شده و بر راب طه آنها تاکید میشود . - Benson & Roe, 2000 - از این دیدگاه نقش انسان در شناخت مفهوم منظر نقشی مهم و در عین حا ل در هم پیچیده، متقابل و غیرخط ی در کنار عوامل محیطی است.
»منظر« مبین مجموعهاي از جلوههاي ادراك م حیط، فرهنگ، باورها و نیز زمینه اي است که انواع ش کلها، الگوها و ج لوههاي حیات را در خود جاي داده است. به ع لاوه، منظر به عنوان بخشی از م یط تعریف میشود که زمینه فعالیتهاي انسان در بیرون کالبدهاي معماري و در فضاهاي باز شهري و روستایی است - تقوایی، . - 1392 از این رو منظر در چارچو ب دانش معماري منظر میتواند مبین مفاهیمی کلیدي باشد که به فهم بهتر از سیر تحول و تکامل معماري در تعامل با محیط انجامد. منظر در معماري منظر مترادف با موجودیتی فضایی به عنوان سکونتگاه انسان است.
موجودیتی حامل تعاملات انسانی با محیط پیرامون ی او، محیط طبیعی و اجتماعات انسانی، فرهنگ و طبیعت - پوردیهیمی و سیدک لال، . - 1391 سایمون سوافیلد تمایز سه نوع منظر را مطرح میکند: منظر ادراك عقل ی - تصورات ذهن ی از زمین - ، منظر ادراك حسی - پدیدههاي تعریف شده از طریق چ شم - و منظر کلنگر - درك ترکیبی - . منظر کلنگر ابعاد گوناگونی از وجود انسان را در نظر دارد: ذ هن، چشم، تخیل، بدن، و دست - ع مل - . - Swaffi ld, 2005 - منظر هاي ذهنی بر انتزاع ذهنی، منظرهاي چشم بر ادراك حسی، منظرهاي تخیل بر طریقی که منظرهاي تخیل اجتماعی درك ما را شکل میدهند، منظ رهاي جسم بر همه راههاي ادراك و منظر دس ت بر بیان عملی و واقعی و تجربه و اکتشاف منظر متمرکزند .
- Swaffield, 2005 - تیلور معتقد اس ت منظر نه آن چیزي است که ما مشاهده میکنیم بلکه خود شیوهاي از مشاهده ک ردن است که نهتنها تاریخ خودش را دارد بلکه حتی تاریخی اس ت که میتواند فقط به عنوان بخشی از سابقه گستردهتر اقتصاد و اجتماع که مفروضات و نتایج خاص خود را دارد، درك شود؛ اما مفروضات و نتایجی که ریشه و مفهومی فراتر از بهرهبرداري و ا دراك از زمین دارد؛ تاریخی که روشهاي تجلی و بیان خاص خود را دارد، اما روشهایی که با سایر حوزههاي عمل فرهنگی سهیم ه ستند .
- Taylor, 2009 - تاثیر س کونت بر منظر منظر مکانی است براي همزیستی انسان ها با هم - در اجتماع - ، با طبیعت و موجودات دیگر. این همزیستی را تعام ل فرهنگ و طبیعت شکل میدهد - پوردیهیمی و سی دکلال، . - 1391 بر اساس همین تعامل بین انسان، طبیعت و منظر میتوان گفت : منظر هم ساخته میشود و هم سازنده است. فرهنگ مجموعهاي از الگوها و باورها و ارزشهاي - مادي و معنوي، آشکار و ضمنی - مشترك زیستن گروههاي اجتماعی است. این الگوها تاریخی/ زمانی و جغرافیایی/ مکانی هستند. طبیعت نیز بستر مشترك زیستن همه مخلوقا ت است و البته ب ه سبب تاثیرات فرهنگ بر آن، ب کر نیست.
اثرات زندگی انسان و مداخلات او در طبیعت - که بازنم ود فرهنگ و اکولوژي انسان است - بخشی جداییناپذیر از طبیعت د ر سکونتگاهها ي انسانی شده اس ت - پوردیهیمی و سیدکلال، . - 1391 به گفته سایمون بل، مردم با سک ونت در یک ناحیه، ایجاد کشتزارها، جادهها، طرح روستاها و شهركهایی ک ه میساختند، به گونهاي ناخودآگاه منظر را براي تطابق با اهداف شان تغییر میدادند، هر چند ای ن امکان نیز وجود داشت از اینک ه در حال خلق الگو هستند، کاملاً آگاه نباشند.
شولتس با تأکید بیشتر بر مکان و منظر و تأثیر چشماندازهاي طبیعی در هویت سکونتگاههاي شهري و روستایی، معتقد است که منظ ر به منزله بستر زمینهاي گسترده براي مکانهاي انسانساخت عمل میکند. منظر، این مکانها را در بر میگیر د و به جهت آماد هسازي آنها، درونهاي طبیعی را نیز در بر میگیرد. وي آنها را به عنوان مکانهاي معنیدار که به علت داشتن ویژگیهاي ساختاري نیز ویژه شناخته شدهاند، شرح میدهد - شولت س، . - 1388 منظ ر ارتباطی ناگسستنی با هویت مکانها دارد و جلوهگر طبیعت بومی و شیوههاي زندگی بومی در مکانهاست.
توسعه شهرها در بسیاري از نقاط جهان به ویرانی منظر و طبیعت بومی مکانها منجر شده و منظرهاي بیمکان و بیزمان را جانشین آنها کرده است - پوردیهیمی و سیدکلال، . - 1391 بنابراین تاثیر پ یوسته سکونت د ر طول زمان بر منظر موجد ویژگیهایی منحصر بفرد در آن خواهد شد که از مداخلات و تاثیرات مقطعی انسان بر محیط طبیعی - آنگونه که در احداث شهرهاي و سکونتگاههاي جدید دیده می شود - متمایز می سازد.
ویژگیهاي منظر در سکونتگاههاي انس انی بیشتر س کونتگاهها و جامعه انسانی آنها از جمله سکونتگاههاي روستایی ، با توجه به خص وصیتها و کلیه عوامل درونی و برونی خود نظیر مک ان طبیعی، فضاي جغرافیایی، باورهاي مردم و ارزشهاي بومی که در تعامل با هم هستند، در کنار بعضی و یژگیهاي مشترك ، جلوههاي منحصر به فرد و من ظر خاص خود را دارند.
منظر روستایی نیز دربردارنده و معرف مجموعه عوام ل طبیعی و انسانساخت و جلوه فعالیتهایی است ک ه در گرو هم و یکپارچه هستن د. همچنین از آ ن جا که هر روستا، براي زندگی انسان و به عنوان بستر فعالیتها و معیشت او شکل گرفته است، به جز در موارد خاص، عامل انسان ی نقش مهمی در کالبد، ساختا ر فیزیکی و جلوهها ي محیطی و فرهنگی ایفا میکن د - تقوایی، . - 1 392 همچنین بعضی متخصصان معتقدند که منظر عمومی و چشمانداز، نقش تعیینکنندهاي بر شکل کلی سکونتگاههاي روستایی و م عماري آن دارد.
در جوامع روستایی و بومی، اهمیت این موا رد از طریق وابستگ ی افراد این جامعه به زمین مدلل شده است. وابس تگی خاصی که آیندهنگريهاي دقیقی را موجب شده و در پرتو این آینده- نگريها زمین مسکونی از زمین زراعی و تولیدي متمایز گشته و خانهها روي زمین مخص وصی استقرار یافتهاند که ناظر بر تمام چشمانداز طبیعت باشد - تقوایی، . - 1392 حاصل این آیندهنگريها، ثبا ت چشمانداز و سیماي عمومی روستا است. در مقابل کلیه عناصر و عوامل مادي، عامل فرهنگ وجود دارد. روابط و فعالیتهاي اجتماعی بر کالبد روستا نقش میبندد و آن را تحت تأثیر خود قرار میدهد.
عناصر سازنده منظر و تعامل تمامی آنه ا بر اساس اصو ل پایداري در جوامع زیستی میتواند منجر به چرخههایی شود که به پایداري منظر انجامد. در این منظومه توجه به روابط درونی عناصر شکل دهنده منظر و کل مجموعه اه میت زیادي دارد - تقوایی، - 1391 علاوه بر آنچه گفته شد سکونت گاههاي انسانی د اراي ویژگیهاي خاص خود هستند.
ابن خلدون برخی از تفاوتهاي سکونتگاههاي شهري و روستایی را با برشماري خصایص اجتماعی و فرهنگی، در پرداختن به فرهنگ و بروز ویژگیهاي ظاهري تمدن، خصایص جمعیت ی و روابط خویش اوندي، خصوصیات اقتصاد معیش تی و شیوههاي زندگی روزمره مرتبط با آ ، اعتقادات مذهبی و آداب و رسوم و کنشهاي فرامادي و البته سواد، سیاست، دیانت و اخلاق بیان نموده است. از این روست که میتوان منظر روستایی را داراي ویژگیهایی خاص خود دانست که در پرداختن به آن باید موردتوجه قرار گیرد و آنچه به منظر روستایی اهمیت میبخشد، همین ویژگیهاست.
