بخشی از مقاله
چکیده
مهرها یکی از منابع مهمی در شناخت و شناسایی تاریخ در دوره ساسانیان است. از زمان ساسانیان آثار مکتوب کمتري به دست امده است. به همین دلیل شناخت مهرها و مهر هاي کتیبه اي ما را با تاریخ و اطلاعات مختلف آشنا می کند. مهر ها در این دوره به گونه مختلف وشکل هاي گوناگون با ترکیب از نقاشی و کتیبه ساخته شده اند که در نوع خود بسیار منحصر بفرد است . در این پژوهش بیشتر اطلاعات ما از مهر هاي کتیبه اي است که در بر دارنده اسامی مالکان، سمت و مقام هاي اداري آنها اشاره دارد .
مهرهاي دوره ساسانی علاوه بر این که از لحاظ زیبایی و هنري بسیار اهمییت دارند براساس زبان شناسی و تاریخ شناسی و حتی تصویر شناسی اهمییت دارند .مهر ها کاربرد گوناگونی داشته اند از جمله تجارت ،امور سیاسی واداري و...هر کدام از سران ساسانی با توجه به جایگاه هایشان مهر هاي مخصوص به خود را داشتند. بازرگانان نیز از مهر استفاده میکردند تا اموال خود را جابه جا کنند .
با توجه به این کتیبه ها می توانیم سیستم اداري و اسامی و القاب آنها ونحوه کارکرد آنها را بازسازي کرد. از جمله این مقام هاي سیاسی میتوان روحانیون زرتشتی که مغ ها در ریاست آن قرار می گرفتند و فرمانده سپاه ساسانی با نام اسپهبدان بود. آن ها داراي مهر هاي مخصوص به خود بوده اند که بازشناسایی آن مهر ها و مطالعه و پژوهش در مورد ان می توان نام انها القاب و وطایف و جایگاه انها را شناسایی کرد و مورد مطالعه قرار داد این پژوهش به روش کتابخانه اي می باشد که هدف نگارنده از این پژوهش شناسایی وبرسی مهر ها ساسانی ومطالعه درمورد جایگاه اداري ساسانی باتوجه به مهرها واثر مهر هایشان است .
مقدمه
یکی از دوره هاي که در ان مهر ها فراوان دیده میشود ومورد مطالعه و برسی قرار گرفته دوره ساسانی است که به جز مهر هاي شاهان وشاه بانوها و وزیران و فرمانده هان معروف واز انواع اشخاص و احتمالا برخی از سازمان ها مثل اتشکدها مراکز گرداوري باج، مهرهاي فراوانی یافت شده است . در مجموع مهر به معنا هاي مختلف چون مالکیت و نیرو، اقتدار و دارایی و همچنین انعقاد قرار داد است . مهرهاي دوره ساسانی با ترکیبی که از تصویر وکتیبه ارائه میکنند، اسناد ارزشمندي براي محققان محسوب می شوند.
نقوش به کار رفته برروي مهرهاي ساسانی بسیار متنوع و گوناگون است، و گروه وسیعی از نقوش انسانی - چهره و نیم تنه مرد و زن، سوارکار، کیومرث، دست انسان، گروهاي چندتایی - ، نقوش جانوري - شیر، قوچ، گوزن، بزکوهی، گرگ، فیل، اسب، شتر، گاونر، بز، خرس، گراز، خرگوش، عقرب، موش و ... - موجودات اسطورهاي - پگاسوس یا اسب بالدار، گریفن، لاماسو - نقوش گیاهی - انار، انگور، پالمت دوره ساسانی داراي ساختار طبقاتی و دستگاه هاي هرمی شکل اداري، مذهبی و اجتماعی و همچنین سیستم هاي دیوان سالاري بسیار پیشرفته و متمرکزي است ، گل لاله - و منوگرام ها - نشانه - ، اجرام اسمانی - هلال ماه و ستاره - و آتشدان را نمایش میدهند.
دوره ساسانی داراي ساختار طبقاتی و دستگاه هاي هرمی شکل اداري، مذهبی و اجتماعی و همچنین سیستم هاي دیوان سالاري بسیار پیشرفته و متمرکزي است. سازمان اداري در دوره ساسانی نسبت به حکومت هاي پیشین خود مستحکمتر عمل کرده است. اطلاعات موجود درباره شیوه اداره امپراطوري ساسانی در قرن ششم/هفتم میلادي بیش تر از آغاز آن است، زیرا مهرهاي بدست آمده از اواخر این دوره منابع قابل اعتمادي هستند.
اینگونه مدارك بیشتر در غرب قلمرو ساسانی یافت شده اند و از بخش هاي شرقی کشور، به طور نسبی اسناد کمتر و ناقص تري بدست آمده است. این اطلاعات بدست آمده از کتیبه هاي مهرها و اثر مهرها با مطالب مندرج در کتاب مادیان هزار دستان - کتاب هزار فتواي قضائی - مطابقت دارد. این کتاب که در زمان سلطنت خسرو پرویز نوشته شده نام بسیاري از ادارات و مقامات و مسولان را بیان می کند. رواج مهرهاي اداري را به قباد و پسرش خسرو انوشیروان نسبت می دهند مهرهاي متعددي وجود دارد که مربوط به ادارات یا مقاماتی در شاهنشاهی ساسانی است.
-1مهر و اهمیت حکاکی ان ها در دوره ساسانی
واپسین سلسه ایرانی پیش از اسلام در آسیاي غربی، سلسله ساسانیان 224–651 - م - است. دوره ساسانی، دوره پویایی و احیاء فرهنگ، اقتصاد و سیستم-هاي اداري دوره هخامنشیان است. حدود قلمرو ساسانیان از مرکز و غرب آسیا، که از قفقاز تا هند رادر برمی گرفت، کشیده شده است.دراین دوره تجارت کالا پر رونق بود،مسیر اصلی این مبادلات جاده ابریشم است که غرب رابا شرق دورمتصل می کرد.
آثار فرهنگی باقی مانده از دوره ساسانی بسیار گسترده اند مهرها گروه بسیار مهمی از این آثار فرهنگی را تشکیل می دهند.اهمیت استفاده از مهر دراین دوره سبب گردید هنر مهرسازي از پیشرفت قابل توجهی برخوردارشود. در طی این دوره سنت ساخت و حکاکی مهرهاي سنگی خاور نزدیک به میزان زیادي ادامه یافت. یک سیاح یونانی در مورد استفاده از مهر در قلمرو ساسانیان اینگونه نوشته است : هر فرد پارسی، همیشه یک مهر همراه خود داشته است. با توجه به این گفتهها مشخص میشود که ساسانیان مردمانی علاقمند به مهر بودهاند.وچیزي وجود نداشت که مهرو موم نکنند.
در قرن ششم میلادي دولت ساسانی داراي دستگاه اداري طبقاتی پیشرفته اي بود که حداقل هفت دیوان مرکزي راشامل میشد که هر کدام داراي دیوانهاي موازي و مشابه استانی بود: -1 دادگستري -2 دستگاه مذهبی -3 دیوان مالی -4 دیوان املاك سلطنتی -5 دیوان صدارت -6 دیوان ثبت و مهر و موم -7 دیوان ارتش بند ششم بیانگر اهمیت خاص ساخت مهر در دوره ساسانیان است.
مهرهاي متعددي وجود دارد که با توجه به کتیبههاي نوشته شده روي آنها مشخص میشود مربوط به ادارات یا مقاماتی در شاهنشاهی ساسانی است. برروي اکثر مهرها؛ اسامی اشخاص، جاينام، لقبهاي اداري و جملات دعایی وجود دارد. این کتیبهها فقط از جنبه زیباییشناختی داراي اهمیت نیستند، بلکه از دیدگاه تاریخشناختی، تصویرشناختی و زبانشناختی با اهمیتاند. براي نمونه بعضی مهرهاي اداري به ما اطلاعاتی درباره سیستم جمعآوري مالیات از طریق کتیبهها ارائه میدهند. با مطالعه گاهنگارانه مهرهاو مقایسه آنها با دیگر کتیبههاي سلطنتی ساسانی با سیستمهاي اداري این دوره آشنا میشویم.
-2مهمترین عناوین و القاب اداري ساسانیان در مهرها
دوره ساسانی داراي ساختار طبقاتی و دستگاه هاي هرمی شکل اداري، مذهبی و اجتماعی و همچنین سیستم هاي دیوان سالاري بسیار پیشرفته و متمرکزي است در دوره پادشاهی خسرو اول انوشیروان که نقطه اوج نظم و انضباط سازمانهاي اداري حکومت ساسانیان بود، این سیستم اداري و دیوان سالاري بسیار پیشرفت کرد و به همین سبب در اوایل دوره اسلامی و در عهد اموي و عباسی خاطره درخشانی از خود به جاي گذاشت؛ زیرا آنها براي اداره قلمرو خویش از سیستم دیوان سالاري ایران دوره ساسانی استفاده کردند - زرین کوب، . - 83 :1387
نظام اداري کشور در دوره ساسانی میراث دار حکومتهاي پیشین بود، که این سنتهاي دیوانسالاري خود ریشه در نظام اداري آشوریان و بابلیها و هخامنشیان داشت، ولی این سیستمهاي اداري در دوره ساسانی نسبت به حکومتهاي پیشین خود مستحکمتر عمل کرد - ویسهوفر، . - 251 :1386 اطلاعات موجود درباره شیوه اداره امپراطوري ساسانی در قرن ششم/هفتم میلادي بیشتر از آغاز آن است، زیرا مهرهاي بدست آمده از اواخر این دوره منابع قابل اعتمادي هستند.
اینگونه مدارك بیشتر در غرب قلمرو ساسانی یافت شدهاند و از بخشهاي شرقی کشور، به طور نسبی اسناد کمتر و ناقص تري بدست آمده است مسئله در شکل سازمان دولتی آن نقش مهمی داشت - زرین کوب، . - 83 :1387 این اطلاعات بدست آمده از کتیبههاي مهرها و اثر مهرها با مطالب مندرج در کتاب مادیان هزار دادستان مطابقت دارد این کتاب که در زمان سلطنت خسروپرویز نوشته شده نام بسیاري از ادارات و مقامات و مسولان را بیان میکند .
رواج مهرهاي اداري را به قباد و پسرش خسرو انوشیروان نسبت میدهند. مهرهاي متعددي وجود دارد که مربوط به ادارات یا مقاماتی در شاهنشاهی ساسانی است. این مقامات عبارتند از: شهرب، مغ، موبد، حامی و داور درویشان - تهیدستان - ، هندرزبد، دادور، آمارگر،دبیر - کاتب - ، گنجور، انباردار، اسپهبدان ..ارزش فراوان این مهرها از آن روست که با توجه به نقوش و کتیبههاي حک شده در آنها، میتوان نظام اداري این دوره را بازسازي کرد.در این پژوهش سعی شده که به جایگاه چندي از این مقامات از جمله موبدان موبد مغ ها و اسپهدان ها در زمان ساسانیان با توجه به مهر هاي به دست امده پرداخته شود.
2-1مغ
روحانیون زرتشتی سلسله مراتبی داشتند که بسیار منظم بود، مغان - که آن را مگوان یا مگوگان نوشته اند - ، طبقه بزرگ روحانیون را تشکیل میدادند. ظاهراً وظیفه مغان ریاست و سرپرستی آتشکدههاي بزرگ بوده است - کریستین- سن، . - 83 -84 :1388 همچنین مغ در امور دینی و دولتی وظایفی را عهده دار بود. تعداد فراوان مهرها با عنوان مغ به دست امده است .
2-2موبدان موبد
با توجه به شواهد و قرائن، تشکیلات دولتی - نه دینی - اوایل دوره ساسانی - به غیر از بهرام دوم - براي روحانیون مقام سیاسی قائل نبوده است و به همین سبب تا اواسط دوره ساسانی از دخالت موبدان و هیربدان در امور سیاسی خبري نیست - شهبازي، . - 250 :1389 موبد هر ایالت رئیس معنوي و روحانی آن ایالت محسوب میشد، وظیفهاش ظاهراً اداره قلمرو روحانی و امور روحانیت بود.
در رأس همه موبدان»موبدان موبد« قرارداشت که بالاترین مقام روحانیت در دین زردشتی است - ویسهوفر، . - 233 :1386 موبدان موبد، حق عزل و نصب مأموران روحانی را داشت، ولی خود او را مستقیماً شخص شاه انتخاب میکرد - کریسینسن، . - 84 :1388 موبدان موبد پس از شاهنشاه ساسانی، مهمترین و با- نفوذترین مقام رسمی کشور به شمار میرفت.
در دولت روم نیز اسقف هاي مسیحی مانند موبدان زردشتی، علاوه بر وظایف مذهبی، مسولیتهاي اداري، مسولیتهاي قضایی را نیز به عهده داشتند . تعداد روحانیون در دوره ساسانی بسیار زیاد بود. آنها اجازه دخالت در تمام امور مهم زندگی مردم مانند ازدواج، طلاق، نذر و نیاز، قربانی، تطهیر، صدقات و ... را داشتند . سرزمین ایران از نظر دینی به مناطق مختلف تقسیم میشد و با توجه به مهرهاي به دست آمده هر ناحیه موبد جداگانه داشت.
مهرهاي موبدان که بر روي آنها نام موبد - مهر شماره - 1 نوشته شده است، در کارگاهها با کیفیت و مهارت زیادي ساخته میشدند و بوسیله مواد ساخته شده، شکلها و تصویرگري تشخیص داده میشوند . بر روي مهرهاي موبدان، هم نقوش انسانی و هم دیگر نقوش چون نقش گیاهی، جانوري، موجودات اسطوره و ... وجود دارد. در ادامه چند تن از موبدان مهم دوره ساسانی که مهرهایشان بدست آمده است معرفی میشود . آذرباد از خاندان روحانیون ایرانشهر در سال240 م در ده کوران به دنیا آمد.
این کوران در کجا قرار دارد، در پارس یا در خراسان - نزدیکیهاي بدخشان - معلوم نیست. نام آذرباد به پارسی به معنی کسیکه در پناه آتش است. در روزگار هخامنشی یک شهربان مادي به نام آذرباد وجود داشته و قلمرو او آذربایجان بوده است. برروي تعدادي از مهرهاي موبدان ساسانی نام آذرباد وجود دارد و این خود بیانگر اهمیت مقام روحانیون در ایران است مهرشماره 2 متعلق به آذرباد است.
