بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مشاغل بسیار مهم و پر مسئولیت والدین و مربیان، تربیت دینی فرزندان است مقصود از تربیت دینی، تربیتی است که حوزه های گوناگون ابعاد انسان را در برگفته است و پاسخگوی نیازهای قلمروهای مختلف تربیت است و تمام ابعاد اخلاقی، عقلانی و رفتاری را پوشش می دهد و در همه این قلمروها سخن گفته است. تربیت وقتی بر اساس دین بنا شود وبا اعتقاد و اخلاق مذهبی عجین گردد میتواند تربیتی جامع و کامل و نیز تضمین کنندهی سعادت بشر در دنیا و آخرت باشد. هرتربیتی که جنبهی دینی یا ماهیت دینی نداشته باشد، ناقص، صوری و بیدوام است . در این مقاله تلاش شده است عوامل موثر همچون ویژگی مربیان در تربیت دینی و شیوه های مختلف تربیت و باورپذیری دینی مربوط به دوره نوجوانی در رده سنی 12 تا 18 سال مورد بررسی قرار گیرد.
کلید واژه ها: تربیت دینی، مربی، متربی، باورپذیری دینی، شیوه های تربیتی
مقدمه
بشر از دیر باز درصدد بودهمعمّای حیات و مقصود از زندگی را بداند، از آینده و سرنوشت خویش باخبر شود، توجیه درستی از رویدادهای این عالم به دست آورد و تفسیر معقولی نسبت به پدیده ها و دگرگونی های جهان داشته باشد . پاسخگوی این گونه مسائل، که همواره ذهن انسان به ویژه جوانان را به خود مشغول داشته، بدون شک، در هر زمانی »دین « بوده است؛ زیرا حقیقت زندگی را تفسیر می نماید، هدف از آمدن و ماندن در این عالم را معنا می کند و مسیر درست زندگی و راه رسیدن به سعادت دنیا و آخرت را نشان می دهد. اساسی ترین رکن دین یعنی: ایمان به خدای یکتا انسان را از نگرانی، اضطراب و دغدغه خاطر مصون داشته، در برابر رویدادهای نامطلوب زندگی ثابت و استوار نگه می دارد، به گونه ای که هیچ حادثه ای نمی تواند تزلزلی در او ایجاد نماید. گرایش به دین همزاد و همراه با پیدایش انسان بوده، به گونهای که هیچ سرزمین و قومی در هیچ دورهای از تاریخ بشر، عاری از مظاهر دین و دینداری نبوده است.
تربیت نیز به عنوان یکی از مولفههای اصلی فرهنگ و تمدن بشری، همواره پیوندی انکار ناپذیر با »دین« داشته است. یکی از جنبههای تربیت انسان، توجه به پرورش و تربیت دینی اوست. تربیت وقتی بر اساس دین بنا شود، وبا اعتقاد و اخلاق مذهبی عجین گردد میتواند تربیتی جامع و کامل و نیز تضمین کنندهی سعادت بشر در دنیا و آخرت باشد. هرتربیتی که جنبهی دینی یا ماهیت دینی نداشته باشد، ناقص، صوری و بیدوام است. در این مقاله تلاش شده است شیوه های مختلف تربیت و باورپذیری دینی و عوامل مربوط به آن در رده سنی 12 تا 18 سال که شامل نوجوانان می شود مورد بررسی قرار گیرد.
تحقیق به روش کتابخانه ای است که با اتکا بر کتب حدیثی و روان شناسی و تعلیم و تربیت انجام یافته است.
نتایج و بحث
موضوع »تربیت« یکی از مسائل مهم در دیدگاه دین و نظام اسلامی است. حاصل این تربیت »انسانی متعالی« است. دراین دیدگاه ایمان و عمل صالح باهم پیوندی عمیق دارند، و انسان را علی رغم همه اسارتها که از درون و بیرون دارد، به آزادگی رهنمون می سازد.شناخت مفهوم »تربیت دینی نوجوانان « منوط به شناخت معنای سه کلمه »تربیت« و »دین« و »نوجوان« است. از اینرو، لازم است به معانی این سه واژه اشاره شود: واژه تربیت در لغت به معنای پروردن - دهخدا، علی اکبر ، 1372 ش، ج - 14 ادب و اخلاق را به کسی آموختن - لغت نامه معین - آمده است تربیت که در فارسی پرورش خوانده میشود، به معنای: »پرورانیدن، پروردن و آموختن و...« - حایری شیرازی، محی الدین، - 1360 آمده است و در زبان عربی این لفظ از دو ماده »رب ب« و»رب و« اشتقاق یافته است.
تربیت از ماده ربب به معنای حضانت، اصلاح، تدبیر، خوب رسیدگی کردن، سرپرستی ، تتمیم و تکمیل و چیزی را ایجاد کردن و به تدریج تکامل بخشیدن و سوق دادن شیئ به سوی کمالاست. اما اگرتربیت از ماده »رب و « باشد به معنای زیاد شدن، تغذیه نمودن، رشد ونمو کردن، بالا رفتن است. ریشه دوم بیشتر ناظر به پرورش جسمی ومادی است اما اولی ناظر به پرورش سایر ابعاد است. و راغب از آن چنین تعبیر میکند: »تربیت پدید آوردن حالت تدریجی در چیزی است تا به حد کمال برسد. - «راغب اصفهانی، ابوالفرج، 1412ق،- 1992م - و در بیان معنای اصطلاحی تربیت، کتابهای مختلف در زمینه تربیت، تعریفهای متفاوت ارائه کردهاند، که نمونههای آن را در ذیل میبینیم:
1. »تربیت عبارت است از انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفتهاش را در تمام ابعاد وجود، و به طور هماهنگ پرورش داده، شکوفا سازد و به سوی هدف و کمال مطلوب تدریجا حرکت کند.« - داوودی، محمد، 1384، ص - 25
2. »انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفته اش را در تمام ابعاد وجود، و به طور هماهنگ پرورش داده، شکوفا سازد و به تدریج به سوی هدف و کمال مطلوب حرکت کند.« - امینی، ابراهیم، 1386ش، ص - 27 از مجموع تعریفهای ارائه شده میتوان تعریفی را برگزید که هم مختصر و هم جامع اکثر اینتعاریف باشد و آن عبارت است از: »آماده سازی شرایط و عوامل مناسب برای شکوفا ساختن استعدادهای بالقوه مستعد در همه ابعاد انسانی و رساندن تدریجی متربی به کمال مطلوب.«»دین« در لغت به معنای راستکار شدن، اطاعت نمودن، پاداش، عادت، حساب، کیش، پرهیزگاری و... آمده است.
علامه طباطبایی - ره - دین را چنین معرفی میکند: »دین عقاید و دستورهای عملی و اخلاقی اسلام است که پیامبران از طرف خدا برای راهنمایی و هدایت بشر آوردهاند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است. - طباطبایی، سید محمد حسین، آموزش عقاید و دستورهای دینی، ج 1، ص - 15 او در جای دیگر مینویسد: ...» آن روش مخصوصی در زندگی است که صلاح دنیا را به طوری که موافق کمال اخروی و حیات دائمی حقیقی باشد تأمین مینماید. پس در شریعت باید قانونهایی وجود داشته باشد که روش زندگانی را به اندازه احتیاج روشن سازد....« - طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 2، ص - 187 به عبارت دیگر، دین شامل گزارههای توصیفی و تجویزی است و سه عنصر اساسی دارد:
1. شناخت: عنصر مؤثر در دینداری و تدین، علم به اصول و قواعد ضروری دین است. یعنی متدین باید گزارههای دینی را از طریق استدلال و برهان عقلی دریافت نماید؛ مانند توصیف اینکه »االله آفریننده جهان است« یا »خدا یکی است« از گزارههای توصیفی مربوط به مسائل اعتقادی است که یک موحد باید بداند. آنچه در این زمینه قابل توجه است این که درباب شناخت گزارههای دینی، نباید به ظن و گمان قناعت کرد؛ زیرا خداوند میفرماید:وَلاَ»تَقْفُلَیْسمَاَکَبِهِعِلْمٌ ؛ از چیزی که به آن علم نداری پیروی نکن - .«اسراء - 32 / بلکه به علم و یقین باید رسید.
2. ایمان: عنصر دوم در دین التزام قلبی انسان به باورها و اصول مسلم دینی است. به کسی که اعتقاد قلبی نسبت به خدا نداشته باشد، متدین گفته نمیشود. ریشه تمام ارزشهای اخلاقی ایمان به گزارههای دینی بوده و این ایمان مبتنی بر معرفت و شناخت است، به گونهای که هر چه معرفت کاملتر باشد، آن ایمان نیز بارورتر خواهد بود. البته علم و شناختشرط کافی برای ایمان نیست، بلکه شرط لازم آن است و عنصر اراده و گرایش باطنی به التزام قلبی نسبت به باورهای دینی جزء اخیر ایمان را تشکیل میدهد.با توجه به این مطلب، ایمان یک عمل قلبی کاملا اختیاری است که فرد پس از شناخت لازم و به دور از فشارهای بیرونی یا اصول اسلامی را پذیرا میشود و یا آن را انکار میکند. چه بسا افرادی هستند که در عین شناخت گزارههای دینی، در اثر لجاجت و عناد، ایمان نمیآورند. در مورد انتخابی بودن ایمان، شواهد فراوانی از آیات قران وجود دارد؛ از جمله اینکه خداوند میفرمایدهَدَیْنَاهُانَّا:»السَّبِیلَإِمَّشَاکِراًإِمَّاوَکَفُوراً ؛ ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر و پذیرا باشد یا کفران کننده و ناپذیرا. « - انسان - 4/ در جای دیگری میفرماید: »لااکراهَفیِالدّینِ؛ در قبول دین اکراهی نیست. « - بقره - 256 /
3. عمل: عنصر سوم دین عمل به گزارههای تجویزی و احکام دینی است؛ یعنی: آنچه را فرد از باورهای دینی میداند وبه آن ایمان دارد، در مرحله عمل نیز آشکار سازد. عملی از نظر اسلام ارزشمند است که ناشی از ایمان راسخ به اصول دین و ارزشهای مذهبی باشد. در موارد متعددی از قرآن کریم، ایمان پیش از عمل صالح ذکر شده است؛ مانندآمَنُوا»وَعَمِلُواالصَّالِحَاتِ - «یونس - 10 / و این میرساند که هیچ عملی بدون ایمان نیکو و پذیرفته نیست.
»نوجوان کیست؟ نوجوانی دوره ای از زندگی فرد است که حد فاصل پایان دوره میانسالی کودکی و آغاز بزرگسالی راتشکیل می دهد. مدت این دوره در جوامع و فرهنگها مختلف و در سطوح گوناگون اقتصادی، اجتماعی یک جامعه متغیر است. حتی طول آن در یک جامعه و در بین خانواده های مختلف بر حسب شرایط اقتصادی و غیره ممکن است در نوسان باشد. بنابر این ماهیت دوره نوجوانی نه تنها بیولوژیکی - زیستی - بلکه اجتماعی است و آغاز آن نیز تغییرات بیولوژیکی بلوغ در دختران و پسران است. نوجوانی دوره انتقال است، انتقال از پایان میان سالی در کودکی به آغاز بزرگسالی است« - نوابی نژاد، شکوه، 1387ش، ص » - 38در خصوص طول دوره نوجوانی اتفاق نظر کاملی بین روان شناسان وجود ندارد. آنان طول این دوره را از چهار تا سیزده سال دانسته اند، اما در آثار جدیدتر روان شناسیمعمولاً سنین 11 13 تا 18 الی 20 سالگی را دوره نوجوانی به حساب آورده اند. واقعیت این است که آغاز و پایان و طول این دوره در دختران و پسران، جوامع مختلف و بین
