بخشی از مقاله
چکیده
هدف: این پژوهش با هدف شناسایی ابعاد محصول سبز از منظر قرآن کریم، صورت گرفته است. روش: این تحقیق با روش تحلیل تم - از راهبردهای روش کیفی تحقیق - و با بهرهگیری از متن قرآن کریم و تفاسیر قرآنی ذیربط - تفسیر نور، المیزان و نمونه - ، انجام گرفته است و پس از بررسی تفسیر مربوطه، پیامهای قرآنی متناسب استخراج و ابعاد مدل محصول سبز، شناسایی و طراحی گردیده است.
یافتهها: در این بررسی، 41 آیه در 23 سوره از قرآن کریم مورد مطالعه قرار گرفت که در نتیجه آن، 178 پیام، 16 مفهوم، 6 مقوله و 2بُعد کلی شناسایی گردید. نتایج نشان میدهد، محصول سبز از منظر قرآن کریم را میتوان بر دو محور اصلی تولید سبز و مصرف سبز مبتنی نمود
نتیجهگیری: نتایج نشان میدهد، از آنجا که در بُعد تولید سبز، به ترتیب دو مقولهی مقولهی »الگوگیری متناسب و با اطلاعات کافی قبل از تولید - C5 - « با 3 مفهوم، و 34 پیام و مقولهی »تولید محصولات حلال - C3 - «، با 3 مفهوم و 52پیام و در بُعد مصرف سبز، مقولهی »تولیدی که منجر به حداکثر منفعت برای مشتری - C2 - «، با 4 مفهوم و 59 پیام، دارای بیشترین فراوانی در بین دیگر مقولهها است، از بیشترین فراوانی در آیات قرآنی در بین سایر مقولهها، برخوردارند، میبایست برای افزایش اثربخشی در سبز شدن محصولات، تمرکز و تاکید بیشتری بر این مقولهها شود.
.1 مقدمه
در سالهای اخیر توجه به سرمایهگذاری در کشورهای اسلامی و حضور تولید کنندهها و مدیران مسلمان در کشورهای دنیا، توجه به اهمیت نگرش و دیدگاه اسلامی و نحوه لحاظ آنها در تصمیمگیریهای مربوط به کسبوکار را ضروری کرده است. مسلمانان بر اساس چارچوبی که اسلام ارائه میدهد، رفتار میکنند و رفتار اقتصادی عقلایی آنها با توجه به آموزههای اسلامی که از دو منبع اصلی قرآن و سنت استنباط میشود، صورت میگیرد. در این میان مکتب حیاتبخش اسلام با فطرت انسان پیوندی ناگسستنی داشته و انسان نیز منطبق با آن زاده شده است.
مطالعه سیره پیامبر اکرم - ص - و امامان معصوم - ع - نیز بیانگر این واقعیت است که اگر ارزشهای ناب اسلام در فعالیتهای کسبوکار ترسیم شود، نوید بخش رستگاری جوامع بوده و تضمینکننده دنیا و آخرت انسان خواهد شد. شهرها پس از انقلاب صنعتی، رشد و توسعه شتابزدهای یافتند و این رشد و توسعه که تاکنون نیز ادامه داشته است آثار زیانباری را بر محیطزیست و روح و جسم انسان ساکن آن وارد ساخته است.
این آثار، انسان را به فکر ارائه راه حل و چاره واداشت که از این رهگذار مباحث و الگو و راهبرد توسعه پایدار مطرح و تبلور یافت. اما به طور عمده به علت تمرکز پیوسته رو به رشد جمعیت و فعالیتهای اقتصادی و خدماتی در مراکز شهری به ویژه کشورهای کمتر توسعهیافته، این امر اهمیت و توجه بیشتری را به خود جلب کرده است - شیخالاسلامی، 1388، . - 31 تخریب محیطزیست یعنی تخریب زیستگاه انسان. با شروع انقلاب صنعتی، تسلط انسان بر طبیعت بیشتر شد و به موازات آن تخریب محیطزیست نیز سرعت گرفت.
دخل و تصرف لجامگسیخته انسان در محیطزیست و بهرهکشی بیحد و حصر او از منابع طبیعی در یک قرن گذشته منجر به وقایع و فجایع زیان بار بیشماری در زمین شده است. اگرچه از دهه 1970 میلادی با شکل گیری سازمآنهای حفاظت محیطزیست در سطوح بین المللی و ملی و برگزاری کنفرانس های سران، توجه زیادی به حفظ محیطزیست معطوف شد ولی معضلات جهانی، منطقه ای، کشوری و محلی محیطزیست همچنان در حال افزایش است.
- 2 بیان مسئله و ضرورت تحقیق
محصول سبز یکی از چهار بعد بازاریابی سبز است که اثرات منفی بر عوامل محیطی و سیاسی و اقتصادی و اجتماعی دارد؛ در فاصله بین سالهای 1890 تا 1920 تغییرات زیادی در صنایع مختلف اتفاق افتاده که آثار اجتماعی و زیست-محیطی نگرانکنندهای را به دنبال داشت. تا قبل از 1890، توجه شرکتها تنها معطوف به بازار فروش کالا، یافتن رسانه-های مناسب و کوشش در متقاعد کردن صاحبان مشاغلی بود که باید برایشان بازاریابی میکردند - صالح نیا و همکاران، - 1393، و این در حالی است که این مسئله از نظر قرآن نادیده گرفته نشده است و در خصوص چگونگی تولید میفرمایند: »ای انسان! از چیز های زمین که پاک و حلال است بخور« - بقره، . - 168 اسلام، تمام محصولات را کالای قابل معامله و استفاده نمیداند، هر چند که تقاضا برای برخی از محصولات، بسیار بالا باشد.
فقط محصولاتی که برای مصرفکنندگان، از نظر اخلاقی، مفید باشند و مغایرتی با آنچهشرعاً ممنوع است نداشته باشند، به عنوان کالا تلقی خواهند شد: در جامعه اسلامی هر کالایی نمیتواند مورد مبادله قرار گیرد کالایی مورد مبادله قرار میگیرد که دو قید قابل انتفاع بودن و منفعت حلال داشتن را داشته باشد. اکثر فقیهان بر این باور هستند که هر چه انتفاع از آن حرام باشد، خرید و فروش آن صحیح نیست - موسوی خمینی، 1368؛ ج 2، ص . - 164-32 در بین ادیان، دین اسلام کاملترین دینها است1، از منظر قرآن کریم همان طور که انسان دارای کرامت است، همه موجودات طبیعت نیز مقدساند زیرا همه اجزای طبیعت تسبیحگوی حق هستند.
بر این اساس، انسان در مقابل همه چیز، از جمله حیوانات و طبیعت اطراف خود مسئولیت دارد، انسان برای رشد و تعالی خود به محیطزیست سالم نیازمند است. و در تمام جنبهها و جوانب زندگی بشر، برنامهی خاص خود ارائه کرده است، ریزترین جنبههای زندگی از دید اسلام مخفی نمانده و تمام جوانب زندگی انسان مسلمان، همراه با برنامهریزی منظم، دقیق و پیشرفته است.
احکام اسلام و قرآن درباره تجارت و مسائل زیستمحیطی فراوان و متنوع است. انسان به موجب این احکام موظف است از آلوده کردن آب و خاک پرهیز نماید . او نه فقط موظف است به پدر و مادر خود مهربانی کند، بلکه باید درخت بکارد و حیوانات را با رأفت و مهربانی تربیت کند، از آنان حمایت کند و زیستگاه و آشیانه آنان را از تباهی و آلودگی حفظ نماید - نجفی، . - 1367
با توجه به اینکه معتقد هستیم که دین اسلام و قرآن کریم به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان، کاملترین کتاب است و میتوان برای دسترسی به بهترین پاسخ و راه حل به مشکل و مسائل در امور متعدد به عنوان بهترین منبع موثق به آن رجوع کرد و معتقد هستیم که قرآن نسبت به همهی مسائل راه حل با دلیل منطقی ارائه میکند و نسبت به بازاریابی سبز و به خصوص بعد محصول سبز که مهمترین بعد از ابعاد بازاریابی سبز است، احکام جامع و مانعی در مورد چگونگی تولید محصول را پیشبینی و ارائه کرده است، لذا محقق بر آن است که آیههای مرتبط با محصول سبز شناسایی و محصول سبز را از دید قرآن کریم شناسایی کند، و با مشخص شدن اهمیت پژوهش مذکور، در این پژوهش محقق به دنبال پاسخی برای سؤالات زیر است:
ابعاد محصول سبز از منظر قرآن کریم چیست؟
- 3 مبانی نظری و پیشینه تجربی
حیطه بازاریابی سبز تنها بازاریابی محصولاتی که برای محیطزیست مضر است نیست. عباراتی مانند بدون فسفات، قابل بازیافت، قابل تعویض، سازگار با لایه ازن و سازگار با محیطزیست تنها برخی از اصطلاحاتی هستند که مصرفکنندگان به کار میبرند و با بازاریابی سبز مرتبط هست. بازاریابی سبز شامل طیف گستردهای از فعالیتهایی مانند اصلاح محصول، تغییر فرایند تولید، تغییر بستهبندی و هم چنین اصلاح تبلیغات کالاهای مصرفی، کالای صنعتی و حتی خدمات باشد - موها جان1، 2012، . - 1 بطوریکه بازاریابان، محیطزیست را در بسیاری از فعالیتهای بازاریابی مد نظر قرار دادهاند که در این بین میتوان به طراحی محصول، بستهبندی آن و قیمتگذاری بر اساس سازگاری با محیطزیست اشاره کرد - مصطفی2، . - 2007
بازاریابی سبز و ابعاد آن
انجمن بازاریابی آمریکا، بازاریابی سبز را شامل، فرآوردهها و انگهای بازاریابی که مخصوص و ویژه حفاظت از محیطزیست تولید میشوند تعریف میکند - فیکر3، . - 2015 در ادبیات پایداری، بازاریابی سبز به عملکردها، سیاستها و برنامههای بازاریابی اطلاق میگردد که به طور مشخص به نگرانیهایی دربارهی محیطزیست طبیعی و تعقیب هدف ایجاد درآمد و فراهم نمودن نتایجی میپردازد که اهداف فردی و سازمانی را برای یک محصول یا خط تولید، برآورد نماید بازاریابی سبز را بازاریابی محیطزیست یا بازاریابی اجتماعی نیز نامیدهاند و آن نوعی نگرش و رویکرد بازاریابی اجتماعی است که ارزشهای اخلاقی، اجتماعی، انسانی و محیطی را در کلیه فرایندها، ابزارها، رفتارهای بازاریابی و فروش برای ماندگاری و پایداری در کسبوکار و بازار رعایت، تقویت و حفظ میکند - صفری و همکاران، . - 1393
الف - محصول سبز
یکی از حیطههای بازرگانی که در مسایل محیطی بحث زیادی را به خود اختصاص داده است بازاریابی سبز است - رکس و بومان5، . - 2007 صائمیان بازاریابی سبز را شامل چهار بعد محصول سبز، قیمت سبز، توزیع سبز، و ترفیع سبز میداند که در این پژوهش فقط بعد محصول سبز بحث و بررسی خواهد شد. اصطلاح سبز هنگامی به یک محصول اطلاق میشود که عملکرد زیستمحیطی و اجتماعی آن در تولید آن استفاده و دفع آن در مقایسه با سایر کالاهای رقیب به طرز قابلتوجهی بهبود یافته باشد.
