بخشی از مقاله
چکیده :
بافت تاریخی شهرها به عنوان هسته اولیه شکل گیری هر شهر، اصیلترین مورفولوژی و الگوی توده گذاری آن را داراست. بدین ترتیب با بررسی و تحلیل ساختار این بخش از شهر مهمترین عوامل و مؤلفههای مؤثر در شکل دهی به مورفولوژی، الگوی توده گذاری و جهت گیری تودهها مشخص میگردد و عواملی که به ویژه در بافت تاریخی شهرهای مذهبی-فرهنگی مانند شهر مشهد، نقش پررنگی در ایجاد این ساختار و نحوه توزیع توده-فضا برای کاربریهای گوناگون در بافت تاریخی پیرامون حرم مطهر رضوی را داشته است مورد بررسی واقع می شوند.
بافت تاریخی پیرامون حرم مطهر رضوی علی رغم مداخلات اخیر صورت گرفته در آن، به عنوان هسته اصلی و مرکزی از ابتدای شکل گیری و گسترش شهر و نمایانگر جلوه هایی از هویت و ساختار سنتی و قدیم آن میباشد. از این رو، بررسی و تحلیل این محدوده از شهر مشهد در نقشههای تاریخی، به ویژه در نقشه مربوط به سال 1347، یعنی دورانی که هویت و ساختار تاریخی هسته اولیه شهر تا حد زیادی حفظ شده است میتواند بخش قابل توجهی از هویت و وجوه ملموس و ناملموس شهر مشهد را آشکار سازد.
-1 مقدمه
بافت تاریخی شهرهای ایران گنجینههایی غنی هستند که کاوش در آنها مبتنی بر تحلیلهای علمی است و میتواند ابعاد نهفته در برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری در شهر ایرانی را آشکار کند .[1] قدیمیترین مناطق شهرها، بیشترین تنوع گونه ای را دارا بوده و احتمالا گونههای ساختمانی تمام دورههای رشد شهر را در بر دارند. بنابراین با مطالعه این گونهها در هر شهر میتوان مناطقی را یافت که معرف شخصیت کالبدی کامل شهر باشند
شناسایی، بررسی و شناخت الگوهای توده گذاری و عوامل تأثیرگذار بر آن در بافت تاریخی شهر مشهد میتواند در شناخت بهتر بافت، و ارائه راهکارهای مداخله متناسب با این نوع الگوی سنتی سکونت و نیز اتخاذ سیاستهای لازم در جهت حفظ آن راهگشا باشد.
-2 مبانی نظری
-1-2 عوامل مختلف مؤثر بر الگوی توده گذاری
همواره عوامل مختلفی بر الگوی سکونت سنتی و شکل گیری نظام توده و فضا در یک بافت تاریخی شهری نقش داشتهاند؛ عواملی نظیر اقلیم، سنتها، اعتقادات، باورها، نوع تعاملات اجتماعی و فرهنگی، عوامل مذهبی، نظامی و سایر موارد مشابه را میتوان در این خصوص نام برد. این عوامل افزون بر تأثیرگذاری بر نوع الگوی توده-فضا و جهت گیری آن در شهر، در شکل دهی به معابر و دسترسیها نیز نقش داشتهاند؛ ساختار شبکه دسترسیهای تاریخی شهر را نیز میتوان در زمره عواملی دانست که بر الگوی توده گذاری بافت تاریخی شهرها مؤثر بودهاند. در ادامه به معرفی و بررسی این عوامل میپردازیم.
-1-1-2 عوامل اقلیمی
پیدایش شهر از آغاز تا به امروز از عوامل متعددی تأثیر پذیرفته است. یکی از این عوامل را میتوان محیط - زمینه - یا اقلیم دانست که تأثیرات قابل توجهی بر کالبد شهرها داشتهاند. کلیتیکه تقریباً در رابطه با تمامی ساختارهای سنتی ایران صدق میکند، همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقلیمی است. بافت شهری، فرم بنا و نوع مصالح در مناطق مختلف ایران در تطبیق کامل با شرایط اقلیمی است .[3] ویژگیهای متفاوت هر یک از اقلیمهای ایران، تأثیر فراوانی در شکل گیری شهرها و ترکیب معماری این مناطق گذاشتهاند، به طوری که شهرهای این سرزمین بسته به نوع اقلیم ساختار متفاوتی نسبت به دیگر شهرها داشتهاند
-2-1-2 رون و جهت گیری توده ها
تا سدههای هجدهم و نوزدهم - دوران معاصر - ، تعیین مکان و جهت گیری بافت شهر و بناهای آن از مدلی به نام رون پیروی میکرد. رون یک مستطیل محاط در شش ضلعی است که جهت طولی آن بهترین جهت برای ساختمان هاست تا از نظر مصرف انرژی کارآمد باشند. به طور کلی، سه رون متداول به نامهای راسته، کرمانی و اصفهانی - جدول - 1 وجود داشت که هر یک از آنها برای شهرهایی خاص مناسب بود. باید توجه داشت که جهت خود رون نیز براساس مسائلی مانند شرایط جوی، باد و به ویژه شدت و جهت نور در یک ناحیه مشخص میشد، که نشان دهندهی تأثیر نور در معماری و برنامه ریزی شهری در مقیاس کلان است
»رون راسته« جهت شمال شرقی- جنوب غربی دارد و شامل شهرهای تبریز، تهران، یزد و ... میشده وجهت آن تقریباً مواجه قبله است » .درون اصفهانی« جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارد و در اصفهان، استخر، تخت جمشید و ... به کار گرفته شده است. »رون کرمانی« جهت غربی-شرقی دارد و شهرهای کرمان، همدان، آبادیهای آذربایجان غربی و ... با این رون ساخته شدهاند. در بعضی از این مناطق با نادیده گرفتن این مسئله اشکالات مهمی در وضع شهر به وجود آمده است
در کرمان گاه توفان سیاه میوزد و اگر خانهها در هر راستای دیگری جز رون کرمانی ساخته میشدند، نمیتوانستند در برابر آن ایستادگی کنند. در همدان که کوه عباس آباد و کوه الوند در پیرامون آن است، خانهها با این رون ساخته میشوند و اگر در راستای شمالی-جنوبی ساخته میشدند، مردم در سوز و سرمای زمستان هرگز نمیتوانستند تاب آورند .
-3-1-2 الگوی دسترسی و شبکه معابر
شبکه معابر و الگوی دسترسی در بافتهای تاریخی شهرها عاملی تأثیرگذار بر نوع جهت گیری تودهها بوده است که خود متأثر از چندین عامل میباشد. در برخی از شهرها و اقلیمهای خاص ایران سعی شده است تا با جهت گیری صحیح معبر از وزش بادهای مطلوب به داخل مناطق مسکونی بهترین بهره برداری صورت گیرد و از وزش نامطلوب و مضر در مسیر معبر جلوگیری شود.
مثلاً پیچ و خم و زوایای شکسته معابر در شهرهای کویری در کاهش و کنترل سرعت باد و مهار طوفانهای شن به داخل شهر تا حدی مؤثر بود. در بعضی از شهرهای گرم و مرطوب مانند بندرعباس با احداث معابر تنگ و زاویهدار برای به جریان انداختن باد از سمت دریا به خشکی استفاده میشد، بدین شیوه هوا در محلات شهر تلطیف میشد. در مناطق سردسیری شکل غیرهندسی و نامنظم معابر از سرعت بادهای سرد میکاهد و از وزش مستقیم آنها به مجموعههای مسکونی جلوگیری میکند.
معابر برخی شهرها که در مجاورت مسیر رودخانه یا قنوات قرار میگرفتند از شبکه آبیاری پیروی میکردند. شهرهایی که برج و بارو داشتند
