بخشی از مقاله
چکیده
تابآوری شهری به توانایی سیستم شهری در مقیاس زمانی و فضایی برای حفظ یا بازگشت سریع به عملکردهای مطلوب گذشتهدربرابرِ اختلال - مخاطرات طبیعی - در جهت پایداری با تغییرات گفته میشود. پژوهش حاضر با هدف شناسایی مؤلفههای مؤثر در کاهش تابآوری اجتماعی نواحی پنجگانه شهری زابل در وضعیت بحرانی تدوین شده است.
روش پژوهش تحلیلی است و دادهها به روش مطالعات کتابخانهای و پیمایشی گردآوری شده است. جامعه آماریشامل خبرگانِ مدیرتِی مسائل برنامهریزی شهری است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز از مدل ویکور فازی استفاده شده است. براساس نتایج پژوهش، در بین نواحی شهری مدنظر، ناحیه شهری دو با Q بهدستآمده 0/356، ناحیه شهری سه با Q بهدستآمده 0/578، ناحیه شهری پنج با Q بهدستآمده 0/612، ناحیه شهری چهار با Q به دست آمده 0/682، ناحیه شهری یک با Q بهدستآمده 0/356، بهترتیب در اولویتهای یک تا پنج ازلحاظ افزایش تابآوری اجتماعیدربرابرِ مخاطرات طبیعی در وضعیت بحرانی قرار گرفتهاند.
مقدمه
بلایای اتفاقافتاده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که جوامع و افراد بهصورت فزایندهای آسیبپذیرتر شده و ریسکها نیز افزایش یافته است. با این حال، کاهش ریسک و آسیبپذیری اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده انگاشته میشوند . - Mayunga, 2007 - سوانح طبیعی چالشی اساسی در دستیابی به توسعه پایدار جوامع انسانی است.
شناخت شیوههای دستیابی به پایداری بهوسیله الگوهای مختلف کاهش آسیبپذیری در برنامهریزی و مدیریت سوانح وارد شده و جایگاه مناسبی در سیاستگذاریهای ملی هر کشور باز کرده است تا موقعیت مطلوبی را برای کاهش مؤثرتر خطرها در سطوح مختلف مدیریت سوانح ایجاد کند. سوانح طبیعی که جزئی از فرایند زندگی بشر بهشمار میرود و هرروزه بر تعداد و تنوع آنها افزوده میشود، بهعنوان چالشی اساسی در جهت نیل به توسعه پایدار جوامع انسانی مطرح است. بلایای اتفاقافتاده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که جوامع و افراد بهصورت فزایندهای آسیبپذیرتر شده و ریسکها نیز افزایش یافتهاند. با این حال، کاهش ریسک و آسیبپذیری اغلب تا بعد از وقوع سوانح نادیده نگاشته میشود
امروزه جوامع در تلاش برای دستیابی به موقعیتی هستند که درصورتِ وقوع بحران، بازگشت سریع آنها را به وضعیت پیش از بحران - اولیه یا عادی - فراهم سازد. ازاینرو، در سالهای اخیر به تابآوری بهجای آسیبپذیری تأکید خاصی میشود
در وضعیتی که ریسک و عدم قطعیتها درحال رشدند، تابآوری یکی از مهمترین عوامل تحقق پایداری است. در سالهای اخیر، مفاهیمی مانند جوامع تابآور، معیشت تابآور و ایجاد جوامع تابآور بهصورت معمول در مقالات علمی بهکار رفته است
درحال حاضر، دیدگاه غالب از تمرکز بر رویصرفاً کاهش آسیبپذیری به افزایش تابآوریدرمقابلِ سوانح تغییر پیدا کرده است. تابآوری چنین تعریف شده است:
- 1 میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند، بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود؛
- 2 میزان توانایی یک سیستم برای خودسازماندهی در موقعیتهای مختلف؛
- 3 میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و تقویت سازگاری با شرایط
به علت عدم پیشبینی کامل آسیبپذیری سیستمهای اجتماعی و فراهم کردن ارزیابیهای جامع و کلینگر درمقابلِ مخاطرات، تابآوری میتواند بهعنوان توانایی سازگاری سیستمهادربرابرِ تغییرات، بدون فروپاشی در زمان سوانح مطرح شود. تابآوری بهدلیل پویا بودن واکنش جامعهدربرابرِ مخاطرات، نوعی آیندهنگری است و به گسترش گزینشهای سیاستی برای رویارویی با عدم قطعیت و تغییر هم کمک میکند. در این صورت، افزایش تابآوریدربرابرِ سوانح میتواند به ایجاد افزایش ظرفیت سازگاری و معیشت پایدار جامعه منجر شود
تابآوری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی، نهادی و اکوژیکی تعریف میشود
مقوله تابآوری در فرایند پایداری و مدیریت پایدار اجتماعات سکونتیکاملاً جدید محسوب میشود که بهدنبال درک و شناسایی عوامل مؤثر بر بهبود سیستم ماندگاری جامعه است. این مفهوم نهتنها در کشور ما بلکه در پیکره دانش جهانی جدید است و هنوز مراحل تولید شاخصهای تبیینی خود را طی میکند
تابآوری اجتماعی از ظرفیت و توانایی خاصی در افراد و گروهها، خانواده و جوامع صحبت میکند که عمدتاً یادگیری و سازگاری در تغییرات تحمیلشده، و همچنین قدرت تطبیق با وضعیت و مقتضیات را دربر خواهد داشت. در سالهای اخیر بیشتر پژوهشهای مرتبط با مخاطرات و سوانح، پارادایم خود را از مدل کاهش تلفات و خسارت به مدلی جامعتر تابآوری اجتماع محلی، مبتنی بر سیستمهای اجتماعی و رویکردهای حل مسئله اجتماعی تغییر دادهاند.
در مقایسه با عقاید کلی در زمینه تابآوری، تابآوری اجتماعی عمقاًی از علوم اجتماعی تأثیر میپذیرد و در آن سؤالاتی همچون عامل انسانی، آداب و رسوم اجتماعی، روابط قدرتها، سازمانها، و مباحث و ابعادی که در سطح وسیعی در دیگر ابعاد تابآوری نادیده گرفته شده است، مطرح میشود. پیشرو بودن تابآوری اجتماعی بهعنوانبُعدی که بیشترین ارتباط را با مردم و شهروندان دارد، در تابآور بودن جوامع بسیار حائز اهمیت است. بر این اساس، یکی از راههای مهم کاهش آسیبپذیری، بازگشت سریع به موقعیت قبل از بحران و بهبود وضعیت موجود و توجه به مقوله تابآوری اجتماعی است
سیستان، ازجمله شهر زابل، نهتنها همواره جزو نواحی کمتوسعهیافته و محروم کشور بوده است و همواره با بحرانهای محیطی نظیر خشکسالیهای دورهای، کمآبیو بعضاً سیلابهای کلان شهری، طوفانهای شن، گرد و غبار ناشی از بادهای 120روزه سیستان و... روبهرو است، بلکه هرکدام از این موارد میطلبد که مدیران و برنامهریزان، در زمینه شناسایی مؤلفههای مؤثر در کاهش تابآوری اجتماعی نواحی شهری در وضعیت بحرانی برآیند، تا با تأکید بر این نقاط ضعف و تبدیل آن به نقاط قوت درپی کاهش آسیبهای این بحرانها باشند.
پیشینه تحقیق
احدنژاد روشتی و فتحی سلیمان قشلاق - 1396 - در پژوهشی به ارزیابی تطبیقی تابآوری اجتماعی شهرها دربرابرِ زلزله - مطالعه موردی: شهرک کارمندان و اسلامآباد شهر زنجان - پرداختهاند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که تفاوتهای آشکاری بنی دو محله ازنظرِ معیارهای فرهنگی، سرمایه اجتماعی مشارکت و تفاوتنسبتاً کمتری ازنظرِ معیارهای سازمانی و ارزشها و اعتقادات وجود دارد. این در حالی است که ازنظرِ نگرشهای فردی، آموزشی و اطلاعرسانی تفاوت بسیار ناچیزی با یکدیگر دارند.
با توجه به آزمون T تکنمونهای نیز بین مؤلفههای تابآوریِ اجتماعی با تابآوری اجتماعی در محله کارمندان رابطه معناداری وجود دارد؛ بهگونهای که معیارهای نگرش فردی، آموزشی، دولتی- سازمانی، فرهنگی، سرمایه اجتماعی، مشارکت و اعتقادی- ارزشی تأثیرات مطلوب، و تنها معارِی اطلاعرسانی و آگاهیبخشی تأثیر نامطلوب بر تابآوری اجتماعی در این محله داشته است. این در حالی است که در محله اسلامآباد بین مؤلفه آموزشی و تابآوری اجتماعی رابطه معناداری وجود ندارد و معیار اطلاعرسانی نیز دارای اثرات نامطلوب بر تابآوری اجتماعی در این محله است.
مبارکی و همکاران - 1396 - در پژوهشی به ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفههای تابآوری شهر کرمان پرداختهاند. نتایج حاصل از تحلیل آماری نشان میدهد که تابآوری شهر کرمان در همه ابعاد و مؤلفها ازنظرِ کارشناسان پایینتر از سطح مطلوب است. بهطوری که مقدار محاسبهشده تابآوری کلی جامعه 2/62 کمتر از حد مبنا - 3 - است. درنهایت براساس آزمون رگرسیون از میان مؤلفههای تابآوری شهر کرمان، شاخص نهادی- مدیریتی با ضریب بتا 0/282 بیشترین تأثیر را بر شاخصهای تابآوری شهر کرمان داشته است. سپس به ترتیب شاخص زیرساختی-کالبدی، محیطی، اجتماعی و اقتصادی با ضریب بتا 0/259، 0/230، 0/226و در انتها شاخص اقتصادی با ضریب بتا 0/216 بیشترین سهم را در تابآوری شهر کرمان داشتهاند.
فنی و معصومی - 1395 - ، در پژوهشی به بررسی سنجش و ارزیابی تأثیر سبک زندگی بر میزان تابآوری شهری - مطالعه تطبیقی: محلات قیطریه و شکوفه شمالی در نواحی 1 و 19 تهران - پرداختهاند. نتایج پژوهش گویای آن است که در کل، بهلحاظ سبک زندگی متفاوت در دو محله، تابآوری یا میزان سازگاری اجتماع محلی در محله قیطریه نسبتبه محله شکوفه شمالی بیشتر است. در محله قیطریه تابآوریدر بُعد اقتصادی و نهادی و در محله شکوفه شمالی تابآوریاز بُعد اجتماعی بیشتر است. درنهایت میتوان گفت با توجه به سطح پایینتر تابآوری در محله شکوفه شمالی، این محله آسیبپذیرتر از محله قیطریه است.
قربانی و همکاران - 1394 - در پژوهشی به ارزیابی سرمایه اجتماعی در راستای تقویت تابآوری جوامع محلی و مدیریت پایدار استان خراسان جنوبی با تأکید بر پروژه بینالمللی RFLDL، پرداختهاند. این تحقیق در روستای زنگویی شهرستان سرایان استان خراسان جنوبی انجام شده است.
