بخشی از مقاله
چکیده
طبرستان در قرن 9 ه.ق. شاهد حوادث خاص سیاسی-اجتماعی چون، شکلگیری حکومت مرعشیان و یورش چندباره امیرتیمور گورکانی بوده است. همانطور که تحولات سیاسی و مسائل اجتماعی در جامعه تأثیر میگذارد، در ساخت بناها نیز این اتفاق و تحول روی میدهد. در دوره اسلامی بهعلّت قداستی که مقابر پس از مساجد داشت، ساخت آنها رواج یافت. یکی از این مقابر برجی شکل در شهرستان قائمشهر با نام زریننوا، مربوط به همین دوره - قرن 9 ه.ق. - است. این بنا با پلان مربع با گنبدی هشت ضلعی بنا شده و صندوق چوبی کتیبهدار با تزئینات ظریف این بنا، اهمّیت خاصی از لحاظ تاریخی و هنری دارد. در این مقاله به معرفی و توصیف معماری، صندوق چوبی کتیبهدار آن پرداخته شده و نگارنده میکوشد تا به اهمیت بنا و جایگاه آن در هنر مقبرهسازی قرون میانی دوره اسلامی در شمال ایران اشاره کند.
واژههای کلیدی:مازندران، بقعه، برج مقبره، زرین نوا، قرن 9 ه..ق.
مقدمه
مقابر به بناهایی گفته میشود که بر روی گورها، بنا و با واژههایی چون مزار، مقبره، بقعه، آرامگاه، روضه، آستانه و امامزاده نیز یاد میشوند که به منظور یادبود و گرامیداشت شخص بزرگی، بر محل خاکسپاری او ساخته میشود.سنت ساخت مقابر آرامگاهی انفرادی و جمعی از دوره ایلام در محوطههای باستانی چغارنبیل و هفتتپه شناخته شده است - نیستانی . - 99-100 :1383 در مازندران با توجه ویژگیهای خاص اقلیمی، ساخت مقابر اغلب بهصورت بام مخروطی یا رُک بوده است. برج مقبرهها برای یادبود ساخته میشدند و در بیرون شهر، در محیط قبرستان قرار داشتند. نقشه سقف آنها به شکل عرقچین، مربع، هشت ضلعی و دوازده ضلعی بوده و با مصالحی چون آجر ساخته میشد و دارای یک نظام انتقالی، بام هرمی یا مخروطی شکل بود.
ابعاد آجرها در برج مقبرهها متفاوت است. ارتفاع در اینگونه بناها شرط نیست بلکه چهارشانگی نماها مورد تأکید است. ملات به کار رفته در بناها نوعی ترکیب محلی به رنگ خاکستری است که از موادی چون - آهک گرم، سبوس، دوده آهه، گل رس، ماسه بادی، آب - ترکیب یافته است. البته در بندکشی نیز از ملاتی بهنام گِرزمال استفاده میشده است.در مورد خاستگاه و گسترش مقابر برجی، هیلن براند دو فرض را مطرح میکند؛ عامل نخست، مربوط به امر جهاد و گسترش اسلام بویژه در ناحیه آسوان و جنگ با مردمان نوبه است که حدود پنجاه آرامگاه مربوط به سدههای 5-4 ه.ق.11-10/ م. در آن منطقه باقی-مانده است.
انتشار وسیع این نوع آرامگاه ایرانی در آسیای مرکزی نیز میتواند برای تجلیل از شهدایی باشد که برای گسترش اسلام جان باختهاند - هیلن براند . - 262 : 1380 فرضیه دیگر، خاستگاه این نوع مقابر را در دشتهای هموار واقع در شمال و شرق آسیای مرکزی دانسته است - همان: . - 64-63 بنظر میرسد معماری آرامگاهی مازندران در سده 9 ه.ق.، تحت تأثیر سنتهای معماری بهجا مانده از عهد ساسانی بویژه نوع چهارطاقی آتشکده و معماری آرامگاهی دوره آل زیار و به هنگام تسلط آنان بر طبرستان بوده باشد - نیستانی . - 149 : 1383 در استان مازندران بر اساس بررسیها میدانی انجام شده، 97 برج مقبره شناسایی و ثبت آثار لّیم شده است.
برج مقبره زرین نوا: پیشینه تحقیقات
یکی از نخستین اشارات مکتوب در مورد بنا و صندوق چوبی آن، پژوهش و تألیف منوچهر ستوده در جلد چهارّم کتاب »از آستارا تا اِستارباد« است - ستوده :1375 ج4، . - 344-346 همچنین در رساله دکتری جواد نیستانی در سال 1383، با عنوان »پژوهشی در بناهای آرامگاهی مازندران مرکزی در قرن 9 ه.ق. - با تأکید بر ویژگیهای معماری بومی - « به بنا پرداخته شده است - نیستانی -242 : 1383. - 236توصیف بنابرج مقبره زرین نوا - با گویش محلی با نام سِیزَ نِوا - ، در واقع شده است. این بنا در میان گورستان قدیمی و فعلی محل، و در میان درختان کهنسال واقع شده و دور تا دور این مجموعه، مزارع کشاورزی قرار دارد - تصویر . - 1
این بنا دارای پلان چهارضلعی است و هر ضلع خارجی آن 5×5 متر و ضلع درونی آن 340×340 سانتیمتر و ضخامت دیوارهای آن 80 سانتیمتر است - تصویرهای 2 تا . - 4 در نمای بیرونی بنا بدنه چهارگوش، قسمت انتقالی هشت ضلعی و گنبد هرمی شکل هشت وجهی قابل تشخیص است - تصویر . - 5 گنبد بهعلّت شرایط جغرافیایی از نوع رُک، همچنین از نوع دو پوش است و دور تا دور بنا در انتهای بدنه در زیر قسمت انتقالی مقرنسهای زیبایی مزین شده و زیر مقرنسها جای خالی جهت جای گذاشتن کاشی وجود دارد که بعد مرمّت بنا در سال 1381 کاشیهای فیروزهایی قرار داده شده است. در زیر لبه گنبد غیر از قرنیزهای دو کنج، هر ضلع دارای یازده قرنیز سینه کفتری است و در بالا میان هر دو قرنیز، کاشی نیم بیضی آبی رنگ است.
زیر قرنیزها در دو ردیف افقی جدا از هم کاشیکاری است. سقف داخلی بنا نیم کره و گچکاری است. مصالح اصلی بنا آجر و گچ است. آجر به عنوان مصالح اصلی معماری و نقش تزئینی در نمای خارجی را دارد. در 4 جهت شمالی، شرقی، جنوبی و غربی در بدنه انتقالی - گریو - قاب مربع با ابعاد 90×90 سانتیمتر جهت قرار دادن کاشی ساخته شده است. در ضلع جنوبی بنا یک پنجره تعبیه شده است - تصویر .6 - پیش از مرمّت، در جلوی درب ورودی بنا که رو به شرق است، فضایی مربع شکل قرار داشته که امروزه فقط شالوده آن قابل رؤیت است - تصویر . - 7 اثر مذکور به لحاظ قدمت، موقعیت، معماری و تزئینات یک اثر منحصر بهفرد بودهو در منطقه نیز کمنظیر است.
سالها پیش صندوقی با تزئینات قاب و گره پرکار و ظریف و خوش-نقش - تصویر - 8، در داخل مرقد قرار داشت که متأسفانه به سرقت رفت. ستوده که پیشتر این کتیبه را دیده، اینطور آورده است: »درازای این صندوق 276 و پهنای آن 144 و بلندی آن 96 سانتیمتر است. بدنه جنوبی صندوق به دو قسمت اصلی تقسیم شده است. بر تختهای که سمت چپ قسمت چپ است آیات و عبارات زیر است:غفرانک ربنا و الیک المصیر1 االله لا اله الا هو الحی القیوم -تا- من ذا الذی2 بر تخته وسط میان دو قسمت اصلی بدنه جنوبی:یشفع عنده الا باذنه -تا- لا یؤوده3بر تخته سمت راست از پایین به بالا:حفظهما و هوالعلی العظیم4 الله ما فی السماوات و ما فی الارض 5... بر تخته راست بدنه غربی از بالا به پایین:بر تخته چپ بدنه غربی از بالا به پایین:
بسم االله الرحمن الرحیم االله لا اله الا هو-تا-الخیر و هو بر تخته راست بدنه شمالی صندوق از بالا به پایین:بسم االله الرحمن الرحیم کل من علیها فان9 و یبقی 10...بر تخته سمت چپ بدنه شمالی از بالا به پایین:فی ماه ... رمضان المبارک سنه خمس و خمسین و ثمانمائه من عمل استاد فخرالدین بن محمود معروف به ...بر بدنه شرقی فقط کندهکاری بسیار ظریف است و نوشته ندارد.« - ستوده :1375 ج4، 344 و . - 345در این کتیبه که به تاریخ 855 ه.ق. ساخته شده نام معمار ذکر شده ولی نام متوفی حک نشده است. و بر اساس زیارتنامه داخل بنا - آقا سید محمد ابن سید علی زری نوائی - نوشته شده است. برج مقبره زریننوا بر اساس فرم بنا قابل مقایسه با مقابر ناصرالحق، بقعه شمس آل رسول و امامزاده ابراهیم در آمل و امامزاده صالح مرزرود و سید زینالعابدین در ساری - نیستانی - 241 : 1383 و بقعه طاهر و مطهر در روستای هزارخال بخش کجور است.این برج مقبره مربوط به عصر تیموری و در 25 اسفند 1379 و به شماره 3327 در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسیده است - پرونده ثبتی برج مقبره زریننوا، . - 1379
جمع بندی
مقابر برجی یکی از عناصر منحصر بفرد معماری دوره اسلامی است و با توجه به اهمیت کاربردی آن، تزئین و ماندگاری آن مورد توجه واقع بوده است. تا بحال پژوهشهای متعددی در خصوص این نوع معماری صورت گرفته است. اکثر مقابر برجی در استان مازندران مربوط به میانه قرون اسلامی بهخصوص مربوط به دوره تیموری می-باشند. برج مقبره زریننوا همانند سایر سازهای دوره تیموری از آجر به عنوان عنصری تزئینی و معماری، ساخته شده است. این بنا یکی از 97 برج مقبره یافت شده در استان مازندران است که 7 نوع از این نوع بناها مشابه هم هستند که با توجه به همدوره بودن و پلان مشابه این نوع بناها، احتمال میرود معمار آن یکی بوده باشد. اهمیت این سازه علاوه بر معماری زیبای آن، صندوق چوبی کتیبهدار آن نیز است، که احتمالاً همدوره با ساخت بناست. از مقایسه این بنا با مقابر برجی پیش از آن در حوزه البرز شمالی، میتوان دریافت که بنای زریننوا تحت تأثیر بناهایی همچون گنبد قابوس، برج لاجیم، برج رسکت و برج رادکان مربوط به دورههای قرن 4 و 5 بنا شده است. عدم توجه جدی به این بنا و فقدان منابع مکتوب، شناخت کافی ما را نسبت به آن دشوار کرده است.
