بخشی از مقاله
چکیده:
گزنه ملکه گیاهان دارویی و درمانگر دردناک ، گیاهی است که از دوران ماقبل تاریخ نیز وجود داشته و مردم آن زمان از آن برای تغذیه استفاده می کردند و از خواص درمانی آن اطلاع داشته اند. جالینوس حکیم که در قرن دوم میلادی زندگی میکرده از آن برای رفع سرما خوردگی و بیماریهای دستگاه تنفسی استفاده می کرد. گزنه با نام علمی Urtica dioica گیاه چند ساله علفی گلدار می باشد که ارزش غدایی و دارویی بالایی دارد.
از جمله گیاهانی است که دارای خاصیت درمانی در معالجه بیماریهای مزمن انسان می باشد، که از پراکنش خوبی در کشور برخوردار است، بر اساس نتایج بدست آمده از فرآیند های HPLC و GC/MS عصاره و اسانس گیاه گزنه، ترکیبات موجود در گیاه شامل: کلروفیل، کاروتن، گزانتوفیل، لوکوآنتوسیانیدین، فلاون، فلاونول ، مقدار اندکی لوکوآنتوسیانیدین، تریترپنها، استرولها شامل بتاسیتوسترول وانواع مختلفی از ترکیبات شیمیایی دیگر می باشد.
این گیاه دارای انواع فعالیت های، آنتی اکسیدانی، ضد میکروبی، ضد سرطانی، ضد دیابتی و..... می باشد . یافته ها نشان از عدم رشد دو باکتری مهم فساد مواد غذایی parahaemolyticus - و Vibrio - Bacillus cereus در حضور عصاره گزنه را می دهد. همچنین گزنه باعث کنترل سطح آنزیم های موجود در کبد و حفاطت از کبد در برابر بیماری ها می شود.
به طور سنتی از برگ گزنه برای درمان درد مفاصل، نقرس، ریزش مو استفاده می شود، گرچه آزمایشات بالینی تایید کننده آن وجود ندارد. در این مقاله با استفاده از پایگاه های اینترنتی sciencedirect.com، pubmed.gov، sid.ir، google scholar ، iranmedex.com، ganj.irandoc، مقالاتی که در مورد جنبه های مختلف گیاه گزنه تا سال 2015 میلادی ارائه شده بود بررسی گردیده است.
مقدمه:
گیاه گزنه با نام علمی Urtica dioica از خانواده Urticaceae یک گیاه چند ساله است به طور گسترده ای در مناطق گرمسیری و معتدل در سراسر جهان توزیع شده است، گیاهی پایا، دوپایه، علفی، سبز، ایستاده دارای کرکهای گزنده که ارتفاع آن به 12050 سانتی متر میرسد، ساقه متعدد، راست، کمی زاویهدار، چهار پهلو و تقریباً ضخیم، ساده و یا خیلی کم منشعب، پوشیده از کرکهای گزنده است.
برگها دم برگدار، سبز روشن در دو سطح پوشیده از کرک گزنده، گل تک جنس، بسیار ریز، سبز خام و مجتمع در تودههای کوچک کروی میباشد [2]، و پس از لمس آن ترشحات سوزاننده ایی از جنس اسید فرمیک وارد پوست می شود .[7][4] نام گزنه از کلمه URO" یا urere، که به معنای سوزنده یا نیش است گرفته شده است [8]، نام بومی این گیاه در هندی و پنجابی Bichu BUTTI ، در زبان سانسکریت Vrishchhiyaa-shaaka، در طب یونانی Anjuraa است.
دردوران قدیم، از گزنه برای درمان درد مفاصل و یا برای تحریک گردش خون در اندام های فلج استفاده می کردند. [11] گزنه دارای تانن، لسیتین، اسید فرمیک، نیترات پتاسیم و کلسیم ، ترکیبات آهن دار و دارای انواع مختلفی از ویتامین ها است [49-51] گزنه دارای گونه های متعددی است 30 - الی45 گونه - ، ولی سه گونه عمده آن از نظر دارویی مورد توجه هستند و در ایران نیز یافت می شوند که عبارتند از: گزنه درشت - - U.dioica L ، گزنه کوچک - - U.urens L و گزنه یونانی [31]. - U pilulifera L - نکته قابل ذکر این است که سه گونه تفاوت چندانی با هم ندارند و دو گونه U.dioica و U.urens از زمان های بسیار دور مورد توجه قرار داشته و از گونه های مهم بشمار می آیند. [29]
گزنه کبیر یا دو پایه با نام علمی Urtica dioica در کتب طب سنتی با نام انجره کبیر یا نبات النار نیز شناخته می شود. این گونه بومی اروپا، شمال آسیا ، شمال شرق آفریقا و شمال آمریکا می باشد. [4][30]که تقریبا در تمام مناطق معتدل دنیا رویش دارد،خصوصا مناطق کشت نشده ازت دار، اطراف جاده ها، باغها، نواحی مرطوب خارج شهر، و جاهایی که چهارپایان در آن به سر میبرند به حالت خود رو می روید.[31]
برگها بخش داروئی گیاه گزنه را تشکیل می دهند. بهترین زمان برداشت و جمع آوری برگهای این گیاه از اردیبهشت ماه تا شهریور ماه می باشد، انتشار گیاه گزنه در نقاط مرطوب ایران، خصوصا نواحی شمالی، غربی، مرکزی و ارتفاعات 3000 متری می باشد و در شهر های استانهای : گلستان - علی آباد، بندرگز - ، مازندران - نکا - ، آذربایجان - نعمت آباد - ، لرستان - پشت کوه، شهبازان - ، خوزستان - بهبهان - ، فارس - شیراز، خر موج - ، کهکیولیه وبویراحمد - گچساران - ، بوشهر، اصفهان، شاهرود، بسطام و کاشان به کثرت دیده می شود .[4][32-34]
نیازهای اکولوژیکی:
این گیاه خاک هایی سبک و غنی از نیتروژن را می پسندد. بهترین محصول در زمانی به دست می آید که در خاک هایی عمیق و حاصل خیز کشت شده باشد. این گیاه نمی تواند در سایه رشد کند و به نور کافی نیاز دارد. زمان آبیاری گزنه زمانیست که خاک آن کاملا خشک شده باشد. 1 یا 2 هفته یکبار مناسب است و به طور کلی به آب زیادی نیاز ندارد. نبود زهکش مناسب باعث رشد بیماری های قارچی می شود. از آفات این گیاه می توان به شته اشاره کرد. این گیاه به سرما حساس بوده و در دماهای زیر 15 درجه کاملا از بین می رود[35-40]
عناصر غذایی موجود در برگ گزنه:
در برگ گیاه گزنه مقادیر فراوانی پتاسیم - 125 ppm - ، سدیم - 34ppm - ، آهن - 27ppm - و همچنین دارای مقادیر کمی کلسیم - - 10 ppm، روی - - 8/2 ppm وبه مقدار خیلی کم کادمیوم - - 2/1 ppm و کروم - - 0/02 ppm وجود دارد.در حالی که مس و سرب اصلا وجود ندارد مقادیر عناصر موجود در داخل عصاره برگ گزنه جدول شماره 1 نشان داده شده است.
میزان پتاسیم به وسیله دستگاه فلیم فتومتر. عناصر روی، منگنز، آهن و مس به روش استخراج با هضم خشک انجام و توسط دستگاه جذب اتمی ازت کل به روش میکروکلدال و با استفاده از دستگاه اتوآنالیز کجلتک،فسفر به روش کالریمتری توسط اسپکتروفتومتر. عنصر بو ر به روش آزومتین - اچ و گوگرد و به روش توربیدومتری با دستگاه اسپکتروفتومتری مورد سنجش قرار می گیرد.[48]
استخراج:
استخراج اسانس و بررسی ترکیبلت موجود در آن: نمونه ها پس از جمع آوری با آب مقطر شست و شو داده، برای خشک شدن به مدت 4 روز در دمای 30 تا 35 درجه سانتی گراد در مکانی تاریک قرار می گیرد و به منظور استخراج بهتر اسانسها از گیاه، نمونه خشک شده آسیاب می شود، متداول ترین روش استخراج روغن اسانس از گیاه گزنه با استاندارد های جهانی، روش تقطیر با بخار آب است،که در این روش از سیستم هیدرودیستلاسیون و تجهیزات کلونجر که شامل یک بالن 2 لیتری، ستون تقطیر و دستگاه گرم کننده عمل اسانس گیری می باشد استفاده می شود.
