بخشی از مقاله
خلاصه
این پژوهش به منظور شناسایی و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای نظام مربوط به بهرهوری آب در سطح مزرعه و گیاه در استان قزوین با استفاده از مدل SWOT است. بر اساس نتایج بهدست آمده از پژوهش در سطح مزرعه و گیاه مسائل فنی نمود بیشتری نسبت به مسائل غیر فنی دارد و بهطور کلی 8 نقطه قوت، 21 نقطه ضعف، 16 فرصت و 9 تهدید توسط کارشناسان ارزیابی شد.
بر اساس نتایج بهدست آمده از پژوهش مهمترین نقطه قوت، تمایل کشاورزان برای استفاده از سیستمهای نوین آبیاری، با اهمیتترین نقطه ضعف، خرده مالکی و بهینه نبودن اندازه قطعات زراعی، با اهمیتترین فرصت در سطح دشت، امکان اصلاح برنامهریزی آبیاری و امکان توسعه سیستمهای آبیاری نوین، مهمترین تهدید، عدم توجه به استفاده پایدار آب و خاک در سطح مزرعه است.
میانگین اهمیت نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها از دیدگاه کارشناسان بهترتیب شامل 3/3، 3/93، 3/75 و 4/13 است. لذا نقاط ضعف و تهدیدها بیشتر وجود دارند. در عرصه بهرهوری آب نقاط ضعف و تهدیدها، توجه بیشتر کارشناسان بهرهوری را معطوف خود ساخته است. همچنین انحرافمعیار محاسبه شده برای نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدها بهترتیب برابر 0/98، 0/74، 0/74 و 0/76 است. اختلاف نظر قابل توجه کارشناسان در تحلیل وضعیت بهرهوری آب، ضرورت برگزاری نشستهایی برای بارش فکری و رسیدن به اجماع نظر در برنامهریزیهای بهبود بهرهوری آب را مطرح میسازد.
مقدمه
مقالات، مستندات علمی و گزارشهای کارشناسی زیادی در زمینه پیامدهای زیستمحیطی، اجتماعی و اقتصادی کمآبی در جهان ارائه شده است. بیش از 4 میلیارد نفر در جهان با کمآبی شدید مواجهاند. ایران در زمره کشورهایی است که این کمبود آب در آن شدت بالایی دارد .[1] از طرفی، کمبود آب با رشد جمعیت و نیاز به غذا و آب بیشتر تشدید میشود. در این بین برای مواجهه با شرایط دشوار پیشرو، از بهترین راهکارهای موجود، ارتقای بهرهوری آب به معنای استفاده با کارآیی و اثربخشی بیشتر از آب است.
با توجه به اینکه قسمت عمده آب شیرین قابل استفاده درکشور در بخش کشاورزی مصرف میشود، لذا میبایست ضمن تعیین بهرهوری آب بخش کشاورزی به دنبال راهکاری برای افزایش آن بود. 2]، 3 و .[4 مطالعاتی زیادی در زمینهی شناخت بهتر وضعیت بهرهوری آب کشاورزی در استان قزوین صورت گرفته است. منتظر و لطفی - 1387 - تحقیقی با هدف توسعه یک مدل برنامهریزی غیر خطی به منظور تعیین الگوی بهینه کشت و تخصیص آب در شبکه آبیاری قزوین انجام دادند .[5]
نتایج مطالعه رمضانی اعتدالی و همکاران - 1393 - نشان داد که حجم صادرات آب مجازی در استان قزوین حدود 1022 میلیون مترمکعب در سال است که حدود 783 میلیون مترمکعب در سال سهم منابع آب سطحی و زیرزمینی منطقه است .[6] در تحقیق پرهیزکاری و همکاران - 1394 - ، اثر تغییر اقلیم بر عملکرد محصولات منتخب و سود ناخالص کشاورزان دشت قزوین مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که با اعمال سناریوی یک درجه افزایش دما و 10 میلیمتر کاهش بارش، عملکرد گندم، گوجهفرنگی و کلزا به ترتیب 29، 16 و 23 درصد کاهش مییابد .[7]
در استان قزوین در 5 منطقه شهرستانهای - قزوین، البرز، بویین زهرا، تاکستان و آبیک - بر روی 2 محصول گندم و ذرت مدیریت مصرف و پخش بهینه کود توسط مستشاری - 1389 - مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که براساس نیاز هر شهرستان و با عنایت به علم مدیریت تلفیقی تغذیه گیاهی نسبت به اصلاح الگوی مصرف کودهای شیمیایی به منظور افزایش بهرهوری و تولید محصول سالم و با عنایت به کشاورزی پایدار اقدام نمود .[8]
تحقیقی به منظورمحاسبه بهرهوری کل عوامل تولید محصولات کشاورزی در استان قزوین در سال زراعی -1390 1389 توسط رحمانی - 1394 - انجام شد. نتایج نشان داد که نهادههای آب، نیروی کار، زمین و ماشینآلات دارای بیشترین سهم در کل هزینهها بودهاند. این نتیجه نیز اهمیت مدیریت آب از نظر اقتصادی را مطرح میسازد .[9]
در مطالعه اسعدی - 1396 - به بررسی رابطه استفاده از استراتژی کمآبیاری با انتخاب الگوی بهینه کشت محصولات عمده زراعی پرداخته شده است. در این مطالعه پیشنهاد شده است که کم آبیاری به عنوان راهکاری تطبیقی مورد توجه بگیرد زیرا ممکن است این راهبرد درآمد کشاورز را کاهش دهد .[10] پرهیزکاری و صبوحی - 1392 - در مطالعهای به تحلیل اقتصادی اثرات توسعه تکنولوژی و مکانیزاسیون بر تولید بخش کشاورزی استان قزوین پرداختند. نتایج نشان داد که با اعمال سناریوی تلفیقی افزایش 10 درصد کود شیمیایی، کاهش 15 درصد سموم دفع آفات و افزایش 20 درصد ساعت کار ماشینآلات، سود ناخالص کشاورزان 29/7 درصد می تواند افزایش یابد .[11]
در مطالعه راهکارهای مؤثر در افزایش بهرهوری آب در شبکه آبیاری دشت قزوین ، قدوسی و ملکشی - - 1391 گزارش کردند که از دیدگاه مدیریتی - بهرهبرداری استفاده از سیستمهای آبیاری تحتفشار در سطح شبکه، از دیدگاه فنی-سازهای استفاده از سازههای آبگیر نیرپیک در تمام کانالها، از دیدگاه اقتصادی دریافت هزینه واقعی آببها، از دیدگاه اجتماعی توصیه و ترویج سیستمهای مدرن آبیاری به کشاورزان و از دیدگاه زیستمحیطی جلوگیری از تخلیه فاضلابهای شهری، صنعتی و کشاورزی به داخل کانالها دارای بیشترین اهمیت میباشند .[12] تحلیل حاضر به دنبال شناسایی و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای نظام مربوط به بهرهوری آب در سطح مزرعه و گیاه در استان قزوین با استفاده از مدل SWOT است.
مواد و روشها
استان قزوین در حوزه مرکزی بین 48 درجه و 44 دقیقه تا 50 درجه و 51 دقیقه شرقی از نصف انهار گرینویچ و 35 درجه 24 دقیقه تا 36 درجه و 48 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار دارد. مجموع اراضی زیر کشت سالانه استان قزوین به طور متوسط بیش از 244/78 هزار هکتار بوده که از این مقدار حدود 150/4 هزار هکتار - معادل 61/4 درصد - آبی و حدود 94/4 هزار هکتار - معادل 38/6 درصد - به صورت دیم بوده است.
در ابتدا با استفاده از مرور تحقیقات قبلی نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای مربوط به سطح مزرعه و گیاه در استان مورد مطالعه و جمعآوری شد. سپس با استفاده از پانل تخصصی و دیدگاه صاحبنظران مورد بازبینی قرار گرفت و با توجه به ماهیت مساله پرسشنامه نهایی تدوین شد. در گام بعدی پس از اصلاح پرسشنامه نهایی جمعآوری دادهها، پرسشنامه در بین کارشناسان مختلف در زمینه مدیریت منابع آب، توزیع شد. همچنین برای تعیین روایی و یا اعتبار یافتههای این تحقیق تعدادی از کارشناسان به عنوان نمونه انتخاب شده و نتایج آن با نتایج از نمونه اصلی مقایسه شد.
در مجموع 16 پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. در پرسشنامه تهیه شده از طیف لیکرت - خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد - جهت ارزیابی اهمیت هر کدام از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدها استفاده میشود که عدد 5 به معنی اهمیت گویه خیلی زیاد و عدد 1 بدین معنی است که اهمیت گویه خیلی کم میباشد. پس از تکمیل پرسشنامهها توسط کارشناسان، میانگین و انحراف معیار برای هر گویه محاسبه میشود.
رتبهبندی اهمیت براساس میزان شاخص مرکزی میانگین - بهترتیب نزولی - و رتبهبندی اختلافنظر بین کارشناسان براساس میزان شاخص پراکندگی انحراف معیار - بهترتیب نزولی - است و در صورت هم رتبه بودن، در یک رتبه قرار میگیرند. و در آخر میزان اهمیت و اختلاف نظر برای عوامل درونی و بیرونی از دیدگاه کارشناسان مورد ارزیابی قرار گرفت.
نتایج و بحث
نقاط قوت
نقاط قوت به عنوان پتانسیل درونی در سطح مزرعه و گیاه در راستای ارتقاء بهرهوری آب کشاورزی مورد مطالعه قرار گرفت. و در جدول - 1 - اهمیت و اولویتبندی نقاط قوت ارایه شده است. این نکته قابل ذکر است که از شاخص مرکزی میانگین برای اولویتبندی نقاط قوت استفاده شده است و از شاخص پراکندگی انحراف معیار برای شناخت میزان اختلاف نظر بین کارشناسان استفاده شد.
