بخشی از مقاله
مقدمه
خاک مجموعهای از ذرات معدنی و آلی است که به صورت طبیعی و تحت تاثیر فرآیند های خاکسازی بهوجود آمده است بهطوریکه مواد مادری خاکها تحت تأثیر اقلیم، پوشش گیاهی و در طی زمان و در شرایط توپوگرافی متفاوت بهوجود میآید. سنگ بستر و مواد مادری بر مشخصات فیزیکی، شیمیایی، کانی شناسی و حاصلخیزی خاکها تأثیرگذار است.
نقش سنگ بستر و مواد مادری در تشکیل خاکها برحسب تأثیر متقابل سایر عوامل خاکسازی، از کم تا زیاد تغییر میکند. آب و هوا از طریق عوامل اقلیمی مانند بارندگی، تبخیر و تعرق، یخبندان، باد و ... بهطور مستقیم بر فرآیندهای خاکسازی تأثیرگذار است و از طرف دیگر این عوامل بر رشد گیاه و تولید محصول و نحوه استفاده از اراضی تأثیرگذار میباشند.
پوشش گیاهی رابطه معنیداری با مشخصات خاکهای هر منطقه دارد و از نظر اکولوژیکی این دو با هم به تعادل میرسند. عامل پستی و بلندی، تأثیر قابل توجهی بر مشخصات خاکهای هر منطقه دارد. این عامل به-وسیله شیب، جهت و ارتفاع از سطح دریا بر مشخصات خاکها تأثیر میگذارد و از طرف دیگر اقلیم و پوشش گیاهی را نیز متأثر میسازد. عامل زمان در تشکیل خاکها با توجه به تأثیر یا عدم تأثیر بر فرآیندهای خاکسازی اهمیت دارد.
خاک، یکی از مهمترین منابع طبیعی هر کشور و از عوامل اصلی تولید میباشد و با توجه به اقلیمهای مختلفی که در کشور حکم فرماست میتوان انتظار داشت انواع متفاوتی از خاکها در طول قرون گذشته بهوجود آمده باشند. لذا به-منظور سهولت مطالعه خاکها، طبقهبندی آنها حائز اهمیت زیادی است. تنوع خاکها ایجاب نیز میکند که برای بهره برداری مناسب و اصولی از منابع اراضی، خاک به دقت مورد مطالعه قرار گرفته و ارزیابی شود. در واقع ارزیابی اراضی بهمعنی برآورد کارایی اراضی از استفادههایی که از قبل تعیین شده میباشد که هر کدام از این استفادهها تحت تاثیر قابلیت و استعداد زمین میباشد.
برای بهرهبرداری بیشتر از منابع طبیعی و حفظ و صیانت آن برای آیندگان، بایستی منابع اراضی شناسایی شده، قابلیت و استعداد آنها تعیین شود. بنابراین اولین و مهمترین گام در برنامهریزی استفاده از زمین، ارزیابی اراضی است، بهاین منظور بایستی ارتباط بین محیط طبیعی و استفادههای مختلف برقرار شود، یکی از مهمترین اهداف ارزیابی پیشبینی تغییر و نتیجه آن در نوع استفاده از اراضی است - ایوبی و جلالیان، . - 1389 حوزه محمود آباد سفلی با وسعتی برابر733 هکتار و محیطی برابر 12/82کیلومتر یکی از حوزههای اصلی با کاربری مرتع و کشاورزی در شهرستان فسا در استان فارس است که تاکنون تحقیقی در ارتباط با شناسایی خاکهای آن انجام نشده است. لذا این تحقیق با هدف شناسایی و طبقهبندی خاکها و ارزیابی قابلیت اراضی این منطقه انجام شد.
مواد و روشها
حوزه محمود آباد سفلی با وسعتی برابر733 هکتار و محیطی برابر 12/82کیلومتر یکی از حوزههای اصلی در محدوده جغرافیایی53 درجه و 30 دقیقه تا 53 درجه و 30 دقیقه طول شرقی و 29 درجه و 7 دقیقه تا 29 درجه و 5 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. ارتفاع متوسط حوزه 1702/5متر و حداکثر و حداقل ارتفاع در حوزه 1815 و 1590 متر از سطح دریا و متوسط شیب حوزه 40/91 درصد است. فاصله این حوزه با شهر فسا 30 کیلومتر و با شهر شیراز 110 کیلومتر است.
بر اساس آمار هواشناسی ایستگاه رونیز، این منطقه دارای متوسط بارندگی سالیانه در حوزه 357/5 میلی-متر، متوسط درجه حرارت سالیانه هوا 27 درجه سانتیگراد، متوسط حداکثر درجه حرارت سالیانه هوا 36 درجه سانتی-گراد و متوسط حداقل درجه حرارت سالیانه هوا 1 درجه سانتیگراد میباشد. با توجه به آمار و اطلاعات هواشناسی، اقلیم این حوزه به روش دومارتن اصلاح شده خشک و نیمه خشک میباشد. اکثریت اراضی حوزه به اراضی مرتع اختصاص دارد که عموماً دارای پوشش بوتههای چندساله بهویژه کاهوی بیابانی و گون میباشند. جنس سازند تشکیل دهند این منطقه عمدتاٌ از سازند آغاجاری است.
رسوبات موجود در حوزه را میتوان به دو دسته تقسیمبندی کرد که شامل رسوبات واریزهای پلیژنتیک و نهشتههای مخلوط ریز و درشت تحکیم نیافته میباشد. برای دستیابی به مشخصات خاکها و طبقهبندی آن در حوزه نسبت به حفر و مطالعه 5 پروفیل خاک در هر یک از اجزاء واحدهای اراضی اقدام شد، سپس نمونههای خاک از افقهای مختلف هر پروفیل برداشت شده و پس از هوا خشک شدن و عبور از الک 2 میلیمتری، برخی ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی شامل بافت خاک، جرم مخصوص ظاهری، رطوبت اشباع، اسیدیته - pH - خاک، قابلیت هدایت الکتریکی عصاره اشباع، درصد کربن آلی، مقدار کربنات کلسیم معادل، کلسیم و منیزیم محلول، کلر، سولفات با استفاده از روشهای استاندارد معمول تعیین شد.
سپس با توجه به مطالعات صحرایی و بر اساس سیستم طبقهبندی جامع خاکها - Soil Taxonomy - ، ردههای خاک منطقه شناسایی شد. پس از مشخص نمودن تیپهای اراضی و تشریح پروفیلها، اراضی حوزه به روشهای ایرانی و استوری مورد ارزیابی قرار گرفت. در ارزیابی به روش ایرانی با در نظر گرفتن خصوصیات مختلف خاک و اراضی و محدودیتهای فعلی، اراضی برای کشاورزی آبی در 6 کلاس مختلف قرار میگیرند. نتایج این طبقهبندی برای انتخاب اولیه اراضی قابل آبیاری کارایی دارد. هدف از این طبقهبندی تعیین مقدماتی اراضی مناسب برای آبیاری و معرفی محدودیتهای فعلی و خطرات تخریب و انحطاط آنها در رابطه با خاک، شوری و سدیمی، ناهمواری و فرسایش و زهکشی میباشد.
روش استوری ظرفیت تولیددهی اراضی را بر اساس برخی خصوصیات خاک و اراضی تعیین کرده و عوامل اجتماعی و اقتصادی دخیل در تولید را در نظر نمیگیرد. در این روش عوامل پروفیل خاک، بافت سطحی خاک، شیب و فاکتورهای موضعی خاک و اراضی نظیر زهکشی، سیلگیری، شوری و سدیمی، میزان عناصر غذایی، فرسایش و میکرورلیف در محاسبه شاخص استوری در نظر گرفته میشود. پس از تعیین درجات هریک از عوامل مذکور در مقیاس 0-100، درجات به صورت خطی در هم ضرب شده تا شاخص استوری با استفاده از فرمول [1] محاسبه شود - ایوبی و جلالیان، : - 1389 که در آن،LI شاخص استوری، Ri درجات عوامل مختلف - 0-100 - و q تعداد عوامل مورد مطالعه میباشد.
نتایج و بحث
نتایج نشان داد با توجه به درصد شیب و اختلاف ارتفاع در نقشههای تهیه شده و همین طور بازدید صحرایی انجام شده از منطقه، حوزه مورد نظر دارای 4 واحد فیزیوگرافی شامل تپه با شیب 5 تا 8 درصد، اختلاف ارتفاع 50 تا500 متر و مساحت 345/06 هکتار، فلاتها و تراسهای بالایی با شیب عمومی 5 تا 8 درصد ،شیب جانبی 18 درصد و گاهی تا 25 درصد، اختلاف ارتفاع کمتر از 50 متر و مساحت 149/56 هکتار، دشت دامنهای با شیب عمومی 5 تا 8 درصد، اختلاف ارتفاع کمتر از 5 متر و مساحت 140/66 هکتار و مخروط افکنههای آبرفتی سنگریزهدار با شیب 2 تا 5 درصد، اختلاف ارتفاع کمتر از 5 متر و مساحت 100 هکتار میباشد.
نتایج تجزیه فیزیکی-شیمیایی پروفیل های حفر شده در زیر حوزههای مورد مطالعه در جداول 1 تا 5 نشان داده شده است. بر اساس مطالعات انجام شده رژیم رطوبتی خاک حوزه Xeric و رژیم حرارتی آن Thermic میباشد. بر اساس سیستم طبقهبندی جدید آمریکایی ردههای خاک حوزه Entisols و Inceptisols میباشند . - Soil Survey Staff, 2010 - بر اساس ارزیابی انجام شده به روش ایرانی، تیپ تپه، قابلیت جنگل و مرتع، فلات و تراس بالایی، قابلیت مرتع و کشت دیم و آبی، دشت دامنهای، قابلیت کشت آبی و مخروط افکنه آبرفتی واریزهدار، قابلیت مرتع و جنگل را دارا بودند.
ارزیابی اراضی در زیر حوزهها نشان داد که شاخص استوری بهترتیب در زیرحوزه اول تا پنجم 40/16، 31/42، 33/52، 26/78 و 17/33 بوده و مقایسه اعداد به دست آمده با جدول طبقهبندی اراضی بر اساس شاخص استوری - استوری، - 1950 نشان میدهد که زیر حوزه اول با واحد فیزیوگرافی تپه برای تعداد محدودی گیاه قابل کشت است، زیر حوزه دوم، سوم و چهارم که بهصورت تیپهای فلات و دشت دامنهای میباشند برای تعداد محدودی گیاهان قابل زرع هستند. همچنین زیر حوزه پنجم برای چراگاه مناسب است.
