بخشی از مقاله
چکیده
خدای قادر متعال جل و اعلی برای حل تمام مشکلات زندگی در قرآن کریم راهنماهایی را معلوم کرده است از آن جمله ویژگیهای یک شهر اسلامی را به لحاظ معماری و شهرسازی نمایانده است. چیستی و چگونگی »شهر… و »شهر اسلامی… در آموزههای اسلامی، محمل و منشأ مباحث گسترده و دنبالهداری است که نیازمند تعمق و تتبع وسیع در منابع ارائه کننده این آموزه هاست. قرآن کریم از جمله منابع اصیل و بنیادین در تشریح رویکرد اسلام به ویژگیهای شهر مطلوب است. از مجموع آیات الهی در این کتاب چنین بر میآید که شهر اسلامی از تقدس خاصی برخوردار است. سیمای جغرافیایی شهرهای دنیای اسلام خود آییینهای است بر مظاهر تمدن اسلامی، اسلام در عین جهانشمولی در شهرزاده شد و در شهر گسترش یافت. شهر ایرانی-اسلامی برآیند کنشها و تأثیر و تأثرات متقابل عوامل گوناگون شهر آفرین درونزا و برونزا میباشد که در سیر تکامل تاریخی، بستر جغرافیایی قلمرو این شهرها است. در این مقاله سعی شده است ویژگیهای یک شهر اسلامی به کمک احادیث اهل بیتعلیهم السلام از آیات قرآن استخراج و معرفی شود.
کلمات کلیدی: قرآن کریم، صفات شهر اسلامی، شهرسازی اسلامی.
-1 مقدمه
آیات قرآن و احادیث رسیده از معصومین - علیهم السلام - مسلمین را به وجود راه حلهای مشکلاتشان در کتاب الهی آگاه نموده و به دریافت و شناخت مبانی و اصول مذکور در قرآن مجید و اداره امورشان بر مبنای آن مبانی و اصول هدایت و تشویق مینمایند در قرآن کریم آمدهاست: »ولا حبّه فی ظلمات الارض و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین@ «انعام:>59 - ...و هیچ دانه در زیر تاریکیهای زمین و هیچ تر و خشکی نیست، جز آنکه در کتاب مبین و قرآن عظیم مسطور است - . برخی از روایات مذکور عبارتند از:
-امام علیبن ابیطالب - علیه السلام - میفرماید: »در قرآن است خبر آنچه پیش از شماست و خبر از آنچه بعد از شماست. - 1 - «
-امام صادق - علیه السلام - میفرماید: »هیچ امری نیست که دو نفر در آن اختلاف نظر داشته باشند جز آنکه برای آن در کتاب خدا ریشه و بینادی است ولی عقلهای مردم به آن نمیرسد. - 2 - «
-امام صادق - علیه السلام - میفرماید: »خدای تبارک و تعالی در قرآن بیان هر چیز را فرو فرستاده تا آنجا که به خدا سوگند چیزی را از احتیاجات بندگان فروگذار نفرموده است تا آنجا که هیچ بندهای نتواند بگوید ای کاش، این در قرآن آمده بود، جز آنکه خدا آن را در قرآن فرو فرستاده است - . - 3
یکی از مهمترین دستاوردهای فکری، فلسفی، هنری، صناعی و تولیدی تمدنها و جوامع بشری»شهر… است که هم از ماندگاری نسبی برخوردار میباشد، هم تجلی باورها و ارزشهای فرهنگی جامعه است و هم اینکه بر رفتار انسان اثر میگذارد و ضمن آنکه بیانگر هویت جامعه در انظار جهانیان و تاریخ است، تنظیم کننده روابط آحاد جامعه با یکدیگر نیز میباشد و بسیاری خواص دیگر که از ذکر آنها احتراز جسته و مطالعه در آنها به منابع مربوط ارجاع میگردد - . - 4
تذکر مهم اینکه این مقاله به هیچ وجه در پی ارائه ضوابط اجرایی و بیان جزئیات اجرا و ساخت شهر و عمارت نیست، که این کار به مطالعاتی وسیع و همه جانبه نیاز دارد که بایستی شرایط زمانی و مکانی و فنون در دسترس و توجه به جمله علوم مرتبط با محیط نیز در تصمیمگیری نهایی لحاظ شوند؛ بلکه نظر اصلی این است که فتح بابی بشود در اثبات اینکه میتوان از کلام الهی و به تبع آن از سنت معصومین - علیهم السلام - و تعالیم اسلامی در جهت تدوین مبانی نظری معماری و شهرسازی اسلامی بهره گرفت. به هر حال آن دسته از آیات الهی که میتوانند و باید مبنای تدون مبانی نظری معماری و شهرسازی قرار گیرند بدون هیچگونه تفسیری ارائه میشوند. ضمن آنکه بسیاری آیات دیگر نیز هستند که با مداقه و تفقه بیشتر امکان بهره گیری از آنها وجود دارد.
-2 تعریف شهر از دیدگاه اسلامی
چیستی و چگونگی »شهر… و »شهر اسلامی… در آموزههای اسلامی، محمل و منشأ مباحث گسترده و دنبالهداری است که نیازمند تعمق و تتبع وسیع در منابع ارائه کننده این آموزههاست. قرآن کریم از جمله منابع اصیل و بنیادین در تشریح رویکرد اسلام به ویژگیهای شهر مطلوب است. شهر اسلامی چه خصوصیاتی دارد، آیا شهری است با گنبد و منارههای متعدد، برخوردار از اماکن مذهبی متنوع، دارای چهره تاریخی و باستانی مانند شهرهای اوائل اسلام، و یا شهری است با انسانهایی موحد. هنوز تعریفی کامل از شهر اسلامی و خصوصیات آن ارائه نشده است و لازم است که متفکران، علاقمندان و متخصصان واجد شرایط در تحکیم مبانی نظری و ارائه تعریفی جامع و مانع در این موضوع اهتمام ورزند.
بیتردید اصیلترین و جامعترین منبع معارف اسلامی قرآنکریم است؛ اقیانوسی که انسانها در قرون و اعصار از برکات آن متنعم شدهاند و در عین حال ضمن حفظ طراوت و تازگی، نقصانی در آن ایجاد نشده است - . - 6 واژههای »المدینه14 « مرتبه، »بلد« به 3 صورت مجموعاً 14 مرتبه و »البلاد5 « مرتبه در قرآن آمدهاند، در بعضی از آیات، شهر خاصی مورد نظر بوده است بیان اسم - خاص - ، در بعضی دیگر موضوع اصلی و پیام آیه به هیچ کدام از ویژگیهای شهر ارتباط نیافته و تعدادی دیگر از آیات به طور مستقیم و با یکی از ویژگیهای شهر و مراکز جمعیتی ارتباط دارند. در خصوص حرمت و امنیت شهر در بیان قرآن، شهر میتواند مورد احترام واقع شود و خداوند متعال در دو نوبت به شهر سوگند یاد میکند:
سوره مبارکه نمل آیه» :91به من فرمان داده شده که پروردگار این شهر را بپرستم. شهری که خداوندی و همه چیز از آن اوست، حرمتش نهاده و مأمورم که از مسلمانان باشم…
سوره مبارکه بلد آیات 1 و » : 2قسم به این شهر و تو که در این شهر سکنی گزیدهای.…
سوره مبارکه تین آیه » : 3و سوگند به این شهر ایمن.…
در آیات فوق که در شهر مکه نازل شده است مشاهده میشود که یک شهر میتواند به قدری تقدس یابد که خداوند به آن سوگند یاد کند و میدانیم که شهر مکه از دیرباز مورد احترام بوده است، اما علاوه بر این سوگندها دو ویژگی نیز به تقدس آن افزوده است:
الف سکونت پیامبر در مکه به این شهر تقدس میدهد.شهری که در آن افراد برجسته، متقی و دانشمند زندگی میکنند، مقدس است حتی خاطرات، آثار و مقابر افراد برجسته نیز به شهر تقدس میدهد و این موضوع کم و بیش در اکثر نقاط دنیا مورد توجه بوده است.
ب ویژگی امنیت شهر ذکر شده، از این جهت نیز به مکه تقدس داده شده است.همانطور که ذکر شد به ویژگی امنیت شهر، در چند مورد اشاره شده است که یکی از این موارد، سوگند به شهر »ایمن« بود که به آن اشاره گردید - . - 5
-3 پیدایش و توسعه شهرهای اسلامی - دیدگاه بنیانی -
نفوذ اسلام به سرزمینهای گوناگون در آسیا، آفریقا، و اروپا اثرات اجتنابناپذیر و فراوانی بر توسعه شهر بر جای گذاشته است. آداب و رسوم مذهبی، باورها و ارزشهای آن به ویژه آنجا که با سازمان و اقتدار ربط پیدا میکنند، بر گردهمایی اجتماعی تأکید کردهاند و با کوچگری - خانه به دوشی - و پراکندگی مخالف هستند .شهرهای اولیه اسلامی از قبیل الفوستات، تونس و رباط در مغرب به منظور تعلیم و آموزش اسلام برپا شدند و نقش ارگ یا دژ ایمان را ایفا کردند. آنها متعهد به پذیرایی از نوکیشان - یا نو گرویدهها به دین اسلام - بودند، همانگونه که مدینه پذیرای مهاجران مکه بود.
آنها را دارالهجره نامیدند، یعنی مکانی که مسلمانان به آنجا میآمدند تا زندگی اسلامی را در عمل پیاده کنند. از طریق آنها بود که اسلام تا آفریقای شمالی، کل قاره آفریقا و جنوب اروپا گسترش یافت و در نتیجه شماری از شهرهای پررونق، پدیدار شدند. این نقش معتبر - مذهبی - کمکم با آمیزش انگیزههای سیاسی کمرنگ شده و امکان آن را داد تا بخشهای گوناگون دنیای اسلام پیوند سنتیاش را با خلافت اصلی در شرق بگسلد و اختلافات و درگیریهای محلی، در کنار افراد خانواده به دوش به فرایند افول یا زوال شهری بیانجامد - . - 6تا زمان ورود عثمانیان در قرن شانزدهم ثبات دوباره برقرار نشد. عثمانیان در آرزوی احیای خلافت کهن و همچنین دفاع از ساحل غربی آفریقای شمالی در برابر اشغال پرتقال و اسپانیا توانستند اکثر جهان اسلام را به استثنای ایران،شبه جزیره عربستان و مراکش کنترل کنند.
آنها صلح، امنیت و رفاه را که مؤلفههایی اصلی رشد و بهبود شهری را به همراه آوردند. یک بار دیگر شهرهای فراوان جدیدی پدید آمدند و سایر شهرها هم به نحوه قابل توجهی گسترش یافتند و عملاً در نتیجه تجارت عثمانیان رونق یافتند. با استناد به متون تاریخی و با توجه به وضعیت جامع عثمانی، آرمان اسلامی با واقعیات اجتماعی و اقتصادی سازش یافت به طوری که از همان اوایل مسلمانان و غیر مسلمانان در نواحی تجاری، در کنار یکدیگر کار میکردند و حتی در نواحی مسکونی به صورت آمیخته زندگی میکردند. غیر مسلمانان در معاملات تجاری میان خود به »قاضی« مراجعه میکردند و احساس »همشهری« بودن در آن پایتخت فارغ از تعصبات میهنی بر امتیازات مذهبی و تباری برتری داشت.
در زمینه مقولات کالبدی شهر نیز فضاها به گونهای استقرار یافته بودند که هیچ یک از نیازها و موقعیتها نقش اخلاقی، معنوی و الهی را خدشهدار نمیساختند و روابط بنیادی در شهر به گونهای بود که انسانیت و معنویت را در میان ساکنان آن به وجود میآورد و هرگونه تبعیض فضایی، اقلیمی که با روح عدالت و تقسیم منابع و امکانات مغایرت داشت منتفی میگردید - . - 7 شهر استانبول به عنوان نمونهای از یک شهر اسلامی، در بردارنده تفکرات عمیق دین مبین اسلام بود و تأسیسات و امکانات به گونهای ساماندهی شده بود که افراد نیازمند و فقیر جامعه نیز در درجه اول بتوانند نیازهای بنیادی خود را چون مسکن، کار، رفاه و فرهنگ در آن بازیابند و شهروندان به عنوان استفاده کنندگان اصلی از محیط، با رعایت اصول پاکیزگی و بهداشت در تمامی فضاها به بهترین نحو زندگی کنند.
نکته قابل توجه دیگر اولویتهایی بود که در تجلیات کالبدی شهر وجود داشت و براساس آن بناها و فضاهای اصلی شهرسازی اسلامی مانند مساجد، مدارس، مراکز فرهنگی و کتابخانهها در جایگاه واقعی خود استقرار مییافتند - . - 6 با توجه به ویژگیهای یاد شده که لازمه وجودی یک شهر موفق و سالم است، به نظر میرسد در حال حاضر با توسعه برونزای شهر استانبول که از اوایل قرن بیستم شروع شده است و تاکنون نیز ادامه دارد و همچنین با ورود فرهنگ غربی تأثیرپذیری از ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی جامعه غربی، استانبول به عنوان نماد شهر شرقی و اسلامی، یک بار دیگر در تقابل اجتنابناپذیر با فرهنگ غرب قرار گرفته است. گویی در طول تاریخ سرنوشت این شهر در برخورد با دیدگاههای مدنیت شرق و غرب قرار گرفته است. بنابراین هرگونه تلاشی برای بازیافتن هویت اصیل اسلامی آن، ناگزیر توجه و بازنگری نکات و ویژگیهای یاد شده است.
-4 شهر اسلامی از دیدگاه کالبدی - اصول طراحی شهر اسلامی -
شماری از عوامل وجود دارند که در زمینه نظم و طرح ظاهر شهر اسلامی، نقش قاطعانهای ایفا کردند. شهر اسلامی علاوه بر موقعیت طبیعی - توپوگرافی - محلی و ویژگیهای کالبدی، بازتاب دهنده ساختارهای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی عام جامعه جدید التأسیس بود. به طور کلی این عوامل به شرح زیر است - . - 7
-1-4 قوانین طبیعی
نخستین اصل بازگو کننده ویژگی یا ماهیت شهر اسلامی همانا سازگاری یا تطابق طرح و شکل ساختمانی شهر با شرایط طبیعی اعم از موقعیت طبیعی - توپوگرافی - و شرایط آب و هوایی بوده است. استفاده از مفاهیمی چون حیات خلوت، تراس، خیابانهایی پوشیده باریک و باغها، بیانگر این شرایط بودهاند. این قبیل عناصر به منظور تطابق با شرایط آب و هوایی گرم حاکم بر محیط زندگی مسلمانان طراحی میشدهاند.
-2-4 باورهای فرهنگی و مذهبی
باورهای مذهبی کانون یا هسته اصلی زندگی فرهنگی مردم مسلمان را تشکیل میداده است، از این رو مسجد در سلسله مراتب نهادی و مکانی از جایگاه عمده و کانونی برخوردار بوده است باورهای فرهنگی تفکیک کننده زندگی خصوصی و عمومی به نظام مکان میان مصارف و مناطق نظم میبخشیده است - . - 7 در نتیجه، طرح شهری شامل خیابانهای باریک و بنبستهای جدا کننده قلمروهای خصوصی و عمومی از یکدیگر بوده و این در حالی است که مصرف زمین بر تفکیک یا جدایی زن از مرد تأکید داشته است. در نتیجه، هرگونه فعالیت اقتصادی که با مبادله و حضور اجتماعی سر و کار داشته باشد از کاربری - خانههای شخصی - مسکونی جدا بوده و بیشتر این قبیل فعالیت در مناطق عمومی خیابانهای اصلی متمرکز بوده است - . - 11
-3-4 اصول طراحی منشعب از قانون شریعت
روابط اجتماعی و فیزیکی میان قلمروهای خصوصی و عمومی میان گروههای اجتماعی و محلها، همچنین بازتاب دهنده قوانین شریعت - قانون اسلامی - بوده است. اصل حریم شخصی به قانون تبدیل شده که ارتفاع دیوار را بالاتر از ارتفاع فرد شتر سوار تعیین کرده است. این مورد و قوانین مربوط به حقوق مالکیت برای مثال، از جمله عوامل تعیین کننده شکل یا فرم - شهر اسلامی - بوده است - . - 12
