بخشی از مقاله
چکیده
نظام آموزشی دوره قاجار را می توان در امتداد سیستم سنتی تعلیم و تربیت در تاریخ ایران دوره اسلامی بررسی و تحلیل نمود. در جریان جنگهای ایران و روسیه، درباریان تبریز به ناکارآمدی نظام آموزشی ایران پی برده و با اعزام محصل به خارج، اولین شکاف را در نظام سنتی تعلیم وتربیت در ایران ایجاد کرده و نخستین گامها برای انتقال علوم نوین به ایران را برداشتند.
این روند با تأسیس مدارس نوین در اواسط دوره قاجار سرعت شتابان به خود گرفت. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیل در پی واکاوی روند ایجاد شکاف در نظام سنتی تعلیم وتربیت در ایران و شکل گیری ساختار آموزشی نوین در دوره قاجار هستیم. یافتهها نشان می دهد؛ عدم کارآمدی نظام تعلیم وتربیت سنتی ایران در مواجهه با دنیای نوین، سبب وارد شدن ایرادات جدی به آن در بعد نظری گردید. با تأسیس مدرسه دارالفنون و مدارس رشدیه، ایرانیان گامهای عملی برای شکل گیری نظام آموزشی نوین با الگوبرداری از غرب را برداشتند.
مقدمه
جنگهای ایران وروس و شکستهای پیاپی ایرانیان در برابر روسها و قرار گرفتن ایران در مدار کشورهای اروپائی که باعث باز شدن پای آنها به ایران شد، سبب آگاهی ایرانیان از دنیای اطراف و تفاوتهای عمیق جامعه ایران با اروپا شد. همچنین این مسئله سبب پی بردن برخی از ایرانیان به عقبماندگی فرهنگی، سیاسی، نظامی، اقتصادی و علمی خود شد. اولین گروهی که به این ضعف پی برده و درصدد جبران آن برآمد، دربار تبریز با محوریت عباس میرزا و خاندان قائممقام بود. صرفنظر از اقدامات متعدد آنها در طرحریزی طرح نو و آغاز اصلاحات در ایران، یکی از مهمترین حوزههایی که موردتوجه قرار گرفت، حوزه علم و دانش بود.
عباس میرزا و مشاورانش بهخوبی واقف بودند که نه تنها در همه علوم نوین و فنی، بلکه در شاخههای علوم نظری و انسانی هم اطلاعات و دانشهای ایرانیان ناچیز و بیپایه و اساس است؛ بنابراین نهتنها دستور ترجمه کتابهایی از زبانهای اروپایی به فارسی را صادر نمودند، بلکه سعی کردند با اعزام محصلینی به خارج از کشور زمینه لازم برای انتقال آنها به داخل کشور را فراهم نمایند، درنتیجه چند نفر از اطرافیان خود را که در آنها ذوق و استعدادی برای کسب علوم جدید میدیدند، انتخاب و آنها را روانه اروپا نمودند.
اما این انتقال علوم از طریق اعزام دانشجو به خارج با توجه به تفاوتهای عمیق فرهنگی ایران با اروپا و سختی معاش و تحصیل ایرانیان اعزامی به خارج و محدود بودن تعداد آنها، نتوانست تحولی در نظام آموزشی و علمی ایران ایجاد نماید. پس از مرگ عباس میرزا و قتل قائممقام فراهانی به دست محمدشاه قاجار - حکومت 1264-1250ق - ، حکومت قاجار با صدرت حاج میرزا آغاسی، هرگونه تغییر و اصلاح را کنار نهاد و اصلاحات عباس میرزا هم به تعطیلی کشیده شد.
اما در دوره حکمرانی ناصرالدین شاه 1313-1264 - ق - ، با هدایت میرزا تقی خان امیرکبیر که از تربیت یافتگان مکتب تبریز بود، اندیشه اصلاح ساختار آموزش سنتی ایران با تأسیس مدرسه دارالفنون صورت عمل به خود گرفت. راه امیرکبیر توسط دیگر اندیشمندان و متفکران ایرانی ادامه یافت و به مرور شکاف اساسی در آموزش سنتی ایران ایجاد و زمینه برای طرح ریزی نظام آموزشی جدید در ایران فراهم گردید. تا کنون پژوهشی جدی درباره روند شکل گیری مدارس نوین در ایران دوره قاجار و ایجاد شکاف در نظام سنتی تعلیم وتربیت در ایران انجام نشده است. لذا خلأ پژوهشی در این حوزه مشوقی برای ورود به بحث مورد نظر گردید.
در مطالعه فرارو به دنبال پاسخ گفتن به این سؤال هستیم: نظام آموزشی نوین در دوره قاجاریه چگونه شکل گرفت؟. فرضیه پژوهش: شکل گیری نظام آموزشی نوین در دوره قاجار را باید حاصل شک و تردید ایرانیان به تعلیم وتربیت سنتی و کارآمدی آن دانست. حرکت به سوی نظام آموزشی نوین با اعزام محصل به اروپا و شکل گیری مدرسه دارالفنون آغاز و با تلاشهای میرزا حسن رشدیه به اوج رسید.
روش تجزیه و تحلیل و دادهها:
در پژوهش پیش رو به ایجاد شکاف در آموزش سنتی ایران و شکل گیری نظام نوین آموزشی نوین در دوره قاجار پرداخته می شود. با توجه به ماهیت موضوع روش پژوهش در این موضوع توصیفی- تحلیلی خواهد بود. یعنی پژوهشگر ابتدا می کوشد موضوع مورد نظر را توصیف و سپس دلایل و چگونگی و نحوه شکل گیری نظام آموزشی نوین در اواسط دوره قاجار تحلیل می شود.
بحث و نتیجهگیری
میرزا تقیخان امیرکبیر که مراحل رشد و ترقی خود را در ارتباط تنگاتنگ با خاندان قائممقام طی کرده و برکشیده این خاندان و یکی از رجال عملگرا و صاحب اندیشه مکتب تبریز بود، با رسیدن به صدارت ناصرالدینشاه جوان در سال 1264، از این فرصت برای اصلاحات اساسی در وجوه کهنه و فرتوت جامعه ایران استفاده نمود. یکی از مهمترین اقدامات او در زمینهی ترویج آموزشهای نوین که نام او را برای همیشه بهعنوان بانی نظام آموزشی نوین در ایران معرفی نموده، تأسیس مدرسه دارالفنون است. دارالفنون اولین مدرسه جدیدی بودکه در ایران با هزینه دولتی تأسیس گردید.
بنای مدرسه دارالفنون در زمان صدرت امیرکبیر و با پیشنهاد و همت او در سال 1266ق آغاز شد و در اواخر سال 1267ق به پایان رسید. هنگام افتتاح این مدرسه امیرکبیر از صدارت عزل شده بود، درنتیجه ناصرالدینشاه شخصاً مدرسه دارالفنون را با هفت نفر معلم اتریشی و چند مترجم و در حدود 150 دانشجو که 14 تا 16 ساله بودند، در ربیعالاول سال 1268 افتتاح کرد - آدمیت،. - 365-361 :1362 یکی از تفاوتهای این مدرسه با مدارس سنتی در مواد درسی آن بود؛ در دارالفنون در رشتههای مختلفی ازجمله طب، داروسازی، ریاضی، جغرافیا، زبانهای خارجی و تعلیمات نظامی تدریس میشد.
این مدرسهعواملاز مهم تجدّد و تحوّل در ایران به شمار میرود و در ظرف چهل سال متجاوز از 1100 نفر از آن مدرسه فارغالتحصیل شدند که بعضی از آنها خدمات ارزندهای به تحول و ترقّی کشور انجام دادند - شمیم، :1383 166-165 ؛ صدیق، 175 :1354 ؛ اورسل،. - 265 :1382 مدرسه دارالفنون ایران اگرچه همطراز با دارالفنون وین بنیانگذاری شده بود، اما مدرسه به اعیان و اشراف اختصاص داشت و شامل آموزشهای لازم در مراحل متوسطه و عالی بود. فرزندان طبقات فرودست و عادی جامعه از تحصیل در آن مدرسه محروم و امکان استفاده از دارالفنون را نداشتند - رشدیه، 12 :1362 ؛ روششوار، . - 105: 1378
دارالفنون اولین شکاف را در نظام آموش سنتی ایران ایجاد کرد، اما تأثیرات آن آنقدر وسیع و دامنه دار نبود و نتوانست نیاز ایرانیان به آموزش نوین را برآورده نماید، درنتیجه در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری، مدارس سنتی و مکتبخانهها آماج حملات و انتقادات شدید جریان روشنفکران، بهویژه فارغالتحصیلان دارالفنون و محصلان اعزامی به خارج از کشور مواجه گردید، انتقاد مهمی که علیه این مدارس مطرح بود، این بود که آنها ناتوان از تربیت کودکانی آشنا با دنیای نو بودند.
درواقع منورالفکران ایرانی پیش از مشروطه معتقد بودند که نظام و محتوای آموزشی سنتی به عصر ارزشهای کهنه تعلق دارد و پاسخگوی نیازهای دنیای جدید نخواهد بود. علیرغم این انتقادات محتوا و روش آموزش مکاتب تا اوایل قرن چهاردهم سیزدهم کماکان بدون تغییر باقی ماند. همزمان با ادامه فعالیت دارالفنون و مکتبخانهها، تلاش خستگیناپذیری برای ارائه تعلیم و تربیت جدید از سوی پیشگامان آن؛ یحیی دولتآبادی، مهدی مظفر، محمود احتشام و بالاتر از همه میرزا حسن رشدیه صورت پذیرفت.
