بخشی از مقاله
چکیده
آینده پژوهی زیربنای اصلی سرمایه گذاری و سیاست گذاری برای توسعه کشور است. به عبارت دیگر، توسعه همواره دنباله رو برنامه ریزی است. با استفاده از سناریوسازی و آینده نگاری می توان سمت و سوی توسعه را به گونه ای تعیین کرد که راهکارهای عملی و قابل اندازه گیری برای تدوین برنامه های آمایش سرزمین و آینده کشور پیشنهاد شود. سناریوسازی در واقع پیش بینی شکل گیری توسعه در زمان خاصی در آینده است.
بنابراین برنامه های توسعه که با روش سناریوسازی شکل می گیرد می تواند در مقاطع خاصی در آینده، سیاستگذاری ها را مطابق با نتایج حاصل ازپیش بینی ها تغییر دهد.2 گستردگی و گوناگونی نواحی جغرافیایی، پراکندگی جمعیت، تنوع قومی، پراکنده بودن منابع انرژی در کشور و عدم تمرکز آنها، تراکم جمعیت شهری و مسائل توسعه روستایی در ایران، از جمله پارامترهای ثابتی هستند که در کنار پارامترهای متغیر جهانی، منطقه ای و یا محلی، برای تدوین سناریوهای آینده نگر و در نتیجه برنامه ریزی برای سیاستگذاری کشور پیرامون یکپارچگی قلمرویی نقش تعیین کننده ای دارند.
مقاله حاضر دو هدف عمده را دنبال می کند. هدف اول مقاله آموزش است. در این مقاله نه تنها به ضرورت آینده پژوهی برای برنامه ریزی آمایشی با استقاده از نمونه موردی اتحادیه اروپا اشاره می شود، بلکه نتیجه گیری می شود که با توجه به اینکه در مطالعات اتحادیه اروپا و در استراتژی لیسبون بر این موضوع تاکید شده است که توسعه نواحی شهری بهترین الگوهای توسعه اروپای مدرن می باشد و در این راستا نیز ضروری است که مشخصا توسعه و مدیریت شهرها مطابق با برنامه آمایش صورت گیرد، با تکیه بر بهینه کاوی برای ایران نتیجه گیری می شود که همین روند برای مطالعات آینده نگاری شهرهای ایران می تواند یکی از راهکارها و اولویتهای برنامه ریزی در برنامه آمایش کشور باشد.
از سوی دیگر با تکیه بر محرکهای موجود ملی، منطقه ای و بین المللی و خصوصا پیچیدگی موضوعها در آمایش کشور، تاکید می شود که متدولوژی توسعه مبتنی بر رویکرد شهر هوشمند باشد. هدف دوم مقاله، استفاده از نگاه تلفیقی توسعه شهرهای هوشمند و سناریو سازی در چارچوب آینده نگاری برای ارائه راهکارهای عملی برای توسعه و مدیریت شهرهای ایران است.
آینده نگاری
-1 مشکل آمایش سرزمین ایران کجاست؟ و چگونه آمایش علم و فن آوری را با خود دچار مشکل می کند؟ در سالهای اخیر که موضوع توسعه پایدار به کانون اصلی توجهات ملی و بین المللی تبدیل شده است، استفاده بهینه از سرزمین به تناسب قابلیتها و توانمندیهای آن برای توسعه فعالیتهای مختلف در قالب برنامهریزی آمایشی به عنوان یکی از مهمترین ارکان توسعه پایدار مورد پذیرش اکثر کشورها قرار گرفته است.
در ایران نیز از سال 1350 شمسی، موضوع آمایش سرزمین و تأکید بر توزیع عادلانه فعالیتها در پهنه سرزمین همواره در کانون توجه تصمیمگیران و سیاستگذاران قرار داشته است. اما هدف و مسیر اجرایی آن چگونه تعریف شده است که پس ازگذشت قریب به 46 سال برنامه اجرایی قابل استنادی برای آمایش کشور و نتیجتا بخشهای تاثیر پذیر دیگر از جمله آمایش علم و فن آوری ایران ارائه نشده است؟
هدف اساسی آمایش سرزمین4 به عنوان دیدگاهی جامعنگر، دورنگر و راهبردی که نه تنها به روابط غیربخشی و بین منطقهای نظر دارد بلکه روابط بخشی منطقهای را نیز با خود به همراه دارد، توسعه مناطق و روابط متقابل درونی و برونی آنها، استفاده معقول از منابع، ارزشمندسازی میراث ساخته - محیط زیست انسانی - و غیرساخته - محیط زیست طبیعی - ، ترمیم و تقویت محیطزیست، هماهنگیهای افقی و عمودی در سطوح مختلف و ... میباشد. براین اساس، آمایش سرزمین با رویکردی همه سونگر در چارچوب توسعه فضایی، سعی در برخورد با پدیده بیتعادلیهای منطقهای و ارایه راهکارهای مناسب برای تحقق توسعه متوازن، همه جانبه و پایدار در سطح سرزمین دارد.
با تکیه بر تعریف بالا و مروری بر هشت اصل و چهاررسالت آمایش سرزمین ایران5 به نظر می رسد در ایران علیرغم سابقه طولانی برنامهریزی، مبحث آینده شناسی مورد توجه جدی قرار نداشته است، اگرچه در دو دوره اخیر انجام 3 شورای عالی علوم تحقیقات و فن آوری با سیاستگذاری کلان کشور در علم و فن آوری - سیاستها و اولویت های پژوهشی کشور 1396 الی - 1400 مسیر توسعه آن را در چارچوب مسولیتهای قانونی شورا با عناوین زیر تعریف کرده است:
آینده نگاری و اولویت گذاری - نظام یکپارچه پایش و ارزیابی - اقتصاد، علم، فن آوری و نوآوری - تجاری سازی و شرکت های دانش بنیان - مناطق ویژه علم و فن آوری و آمایش سرزمین - طرح های کلان ملی آموزش، پژوهش و فن آوری - کمیسیون های تخصصی شورای عالی عتف و رصد کلی سیاستهای علم و فن آوری هشت اصل آمایش سرزمین ایران عبارتند از:
اصل ملاحظات امنیتی و دفاعی -اصل کارایی و بازدهی اقتصادی اصل وحدت و یکپارچگی سرزمین - اصل گسترش عدالت اجتماعی و تعادل های منطقهای- اصل حفاظت محیط زیست و و احیای منابع طبیعی- اصل تسهیل و تنظیم روابط درونی و بیرونی اقتصاد کشور -حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی- رفع محرومیتها، به خصوص در مناطق روستایی کشور چهار رسالت آمایش سرزمین ایران عبارتند از:
عدالت اجتماعی از دیدگاه دسترسی عادلانه و توزیع فضایی دستاوردهای توسعه-کارآیی بیشتر منتج از برقراری و تقویت پیوندها و ایجاد یکپارچگی فضایی - پایداری به عنوان برآیند عدالت اجتماعی،کارآیی اقتصادی و تعادل بوم شناختی با در نظر داشتن عدالت بین نسلی - ارتقای کیفیت زندگی در فضاهای کلان تا خرد منطقه از طریق مجموعهای از فرصتهای درآمدی، برخورداری از شرایط امن، دسترسی به خدمات، تأمین نیازهای اساسی، نگاهداشت طبیعت و میراث فرهنگی، و حفظ و اعتلای هویت منطقهای - زالی: - 1385 مطالعات آمایش سرزمین به عنوان یک سند بلندمدت، جامع و دورنگر، مطالعات آیندهنگاری اهمیت و جایگاه ویژهای یافته است.6 موضوع آیندهنگاری در مبحث آمایش سرزمین اینگونه تعریف شده است:
"شناخت آیندههای ممکن و انتخاب میان آنها برای جهت دهی به اقدامات کنونی. آیندهنگاری علمی، شیوهای از تفکر است که از یک سو با گسترش آگاهی و شناخت نسبت به موقعیتهای در حال ظهور جهتگیریهای کنونی را روشنی میبخشد و از سوی دیگر با نگاهی سازمان یافته و منظم به آنچه در زمان حال اتفاق افتاده، با دخالتی آگاهانه به تعیین آینده میپردازد. از این منظر آینده، حال را شکل میبخشد. در واقع در آیندهنگاری حرکت از شناخت آینده برای شکل دهی به حال است" - مرکز ملی آمایش سرزمین، . - 1385
مطالعات آیندهنگاری از نظر ماهوی در زمره مطالعات بین رشتهای قرار دارد. مطالعات آمایش سرزمین نیز مقولهای است چند انظباطی. بنابراین مطالعات آیندهشناسی در سند آمایش سرزمین میتواند مباحثی نظیر منابع طبیعی و محیط زیست، زیرساختها مشتمل بر انرژی و حمل ونقل، صنعت، اشتغال، اقتصاد، نظام بازار، شهرها، روستاها، جمعیت، تکنولوژی، ارتباطات، مناقشات و امنیت بینالمللی، فرهنگ، جهانیشدن، منطقه گرایی، ساختار و ماهیت قدرت در جهان آینده، جغرافیای سیاسی آینده جهان و ... را در سطوح ملی و منطقهای پوشش دهد.
تعریف ارایه شده توسط دفتر آمایش و برنامهریزی منطقهای - 1377 - آمایش را مفهومی عام معرفی مینماید که مفاهیمی همچون آمایش سرزمین در بعد ملی، آمایش منطقهای، آمایش شهری و آمایش روستایی را در برمیگیرد. ضمن اینکه، این واژه را میتوان به لحاظ عملکردی7 نظیر آمایش صنعتی - بخش صنعت - ، آمایش توریسم، آمایش بازرگانی و... و یا به منظور سازماندهی مناطقی خاص مانند نواحی کوهستانی، مناطق ساحلی، و مناطق مرزی مورد استفاده قرار داد.
تعریف مجمع تشخیص مصلحت نظام جمهوری اسلامی ایران - 1381 - ، آمایش سرزمین را چارچوب بلندمدت برنامهریزیها برمبنای هویت، ارزشها، مصالح ملی و مقتضیات فراملی و جهانی، برای مدیریت و سازماندهی فضایی میداند. این چارچوب که به دنبال تحقق اهداف توسعه ملی می باشد، نحوه تعامل بین مولفههای انسان، فعالیت، و محیط و روابط حاصل از کنش میان این سه عنصر اصلی در مقیاسهای مختلف را در بر می گیرد.
