بخشی از مقاله
چکیده
کربن ، انرژی و آب 3 عنصر اصلی پیدایش حیات در بیوسفر محسوب شده ضمن اینکه آب به عنوان عاملی هستی بخش، نقشی بی بدیل و انکارناپذیر در زندگی جانداران ساکن در کره خاکی ایفا می کند.کشور عزیزمان ایران با مساحتی بالغ بر 1648195 کیلومترمربع ، تحت تاثیرفعل و انفعالات ناشی از مراکز کم فشار و پرفشار نیمکره شمالی قرارداشته و براین اساس ازجمله مناطق خشک دنیا محسوب می گردد.
آمارهای وزارت نیرو مبین این مطلبندکه بارش ها در کشور حجمی بالغ بر 413 میلیارد مترمکعب را شامل می شوند که از این میزان، در حدود 282 میلیارد مترمکعب به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج شده و مابقی بارش ها به شکل رواناب های سطحی و همچنین نفوذ در خاک، وارد حوزه های آبخیز و در نتیجه تغذیه شبکه های هیدروگرافی و سفره های آب زیرزمینی می گردند .
به بیانی دیگر، منابع موجود آب در کشور 130میلیارد مترمکعب بوده که تنها 110 میلیارد مترمکعب آن مورد استفاده قرار می گیرد. این در حالی است که، مدیرکل برنامه ریزی در امور آب وزارت نیرو اعلام نمود: منابع موجود آب در کشور 130میلیارد مترمکعب است که از این میزان فقط 92 میلیارد مترمکعب آن قابلیت بهره برداری دارد.
با بررسی آمارها می توان به این واقعیت رسید که میزان تبخیرو تعرق سالانه در نواحی مرکزی ، جنوبی و شرقی کشورهمواره بین 700 -4200 میلیمتر درنوسان است و بر این مبنا هر ساله ، تلفات 69 درصدی از بارش ها را شاهدیم. مقاله فوق با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و استفاده از داده های میدانی و کتابخانه ای سعی بر ارائه مفاهیم و یافته هایی جهت تبیین نقش مدیریت مناسب و یکپارچه بر منابع آب موجود در کشور میباشد.
مقدمه :
آبخیزداری در یک تعریف کلی عبارت است از همزیستی مسالمت آمیزعوامل طبیعی و بهره برداران و مدیریت بر پهنه های آبریز. این بدان معنا است که انسان می بایست "عدالت همزیستی" را به نحوی شایسته با محیط پیرامون خود برقرارنموده و از برهم خوردن تعادل اکوسیستم جلوگیری نماید، در این راستا سنگین شدن کفه ترازو به سمت بهره برداران یعنی تشدید تخریب و فرسایش . در این سیستم، باتوجه به رشد فزاینده جمعیتی، نقش انسان به عنوان تاثیر گذارترین بهره بردار اجتناب ناپذیر است و در صورت ادامه روند کنونی ودخالت های بی رویه، نقشی تخریب کننده تری را ایفا خواهد نمود.
استفاده غیراصولی ازمنابع آب، بهره برداری از سرزمین بدون درنظر گرفتن استعداد اراضی، خسارت به اکوسیستم اولیه، قطع درختان و حذف پوشش های گیاهی ازجمله اقداماتی است که در ناپایدارنمودن بیوسفر موثرند. آمارهای ارائه شده توسط وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی حکایت از این امر دارند که توزیع آب در کشور منحصر به 3 بخش کشاورزی و حق آبه تالاب ها و دریاچه ها % 91 ، شرب %7 و صنعت %2 می باشد. این در حالی است که در کشور های توسعه یافته، سهم آب در بخش کشاورزی 45-55 درصد از کل منابع آبی آن کشورها را شامل می شود.
مصرف آب دربخش کشاورزی و باغی، از رودخانه ها، دریاچه های مصنوعی و طبیعی و همچنین منابع آب زیرزمینی تامین شده و آبیاری نیز به طرق مختلف و غالبا به روش سنتی - کرتی و غرقابی - در 9 میلیون هکتاراراضی کشاورزی و باغی اجرا می گردد، نکته حائز اهمیت در آمار وزارت جهادکشاورزی دلالت بر این مطلب داردکه تولیدات زراعی و باغی کشور، هیچگونه تناسبی با میزان آب مصرفی نداشته و تنها 50 - 55 درصد از راندمان تولید راشامل می گردد! با عنایت به موارد فوق مشخص می شود که دلیل عمده هدر رفت آب در مناطق خشک و نیمه خشک، تبخیر وتعرق و همچنین روش های نادرست آبیاری در بخش اعظمی از اراضی کشاورزی است.
ضمن اینکه، براساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی - فائو - منتشر شده در سال 2008 ، این واقعیت نیز آشکار می گردد که بیش از 62 درصد از زمین های کشاورزی از منابع آب های زیرزمینی استفاده می نمایند و این بهره برداری های لجام گسیخته، باعث "فرونشست" بسیاری از دشت های نواحی مرکزی ایران شده است. علاوه بر این موارد، هیدرولوژیست ها معتقدند که سرانه آب درکشور بالغ بر 1750مترمکعب در سال است و از این منظر، ایران را درزمره کشورهای مواجه با "تنش آبی" محسوب می شود.
ضمن اینکه با توجه به نرخ فزاینده رشد جمعیت درکشور، مآلا کشور عزیزمان ایران، از جمله کشورهای درگیر با بحران آب - کمتر از 1200 مترمکعب در سال برای هر نفر - خواهد شد. شایان ذکراست که بسیاری از صاحب نظران و استراتژیست های ژئوپلیتیکی بر این نکته تاکیددارند که در آینده ای نزدیک، در بین کشور های دارای مرز آبی مشترک یا منابع آب های مرزی، مناقشات عدیده ای روی خواهد داد .
مواد و روش ها:
اقدامات آبخیزداری به سه روش مکانیکی ، بیولوژیکی و بیوتکنیکی در طرح های اجرائی پیش بینی شده و در نهایت عملیات به صورت پروژه ای در مناطق مختلف حوزه های آبخیز، اجرا می گردند. هریک از این اقدامات، براساس مقتضیات زمان و مکان، قابل توصیه بوده ضمن اینکه عملیات مهندسی- مکانیکی در مناطقی که با خطرتخریب و فرسایش مواجه می باشند، به دلیل سرعت عمل بیشتر، در اولویت قراردارد. لیکن، هزینه زیاد سازه های مکانیکی و پایین بودن عمر مفید سازه ها، این عملیات در بلند مدت چاره ساز نبوده فلذا، تلفیق اقدامات بیولوژیکی و عملیات مکانیکی، می تواند علاوه بر اثر بخشی در نفوذپذیری و مدیریت منابع آب کشور، باعث کاهش فرسایش و تولید رسوب حوزه های آبخیز نیز گردد.
دو نوع خطر اصلی حوزه های آبخیز را تهدید می نمایند: -1 خطرات درون منطقه ای -2 خطرات برون منطقه ای - خطراتی که به شکل درون منطقه ای : حوضه ها رابا تخریب مواجه می نمایند، عبارت است از: خسارت به منابع آبی و خاکی، افزایش جریان های سطحی، افزایش زمان تمرکز، خسارت به اکوسیستم های اولیه و درنتیجه عدم استقرار پوشش گیاهی خصوصا در حوزه های آبخیز گردد.
