بخشی از مقاله
چکیده
آداب و مرا سم سوگواری از وجوه بارز حیات فرهنگی و اجتماعی جوامع در طول تاریخ ا ست که شناخت آن میتواند در فهم تاریخ فرهنگی و اجتماعی و نظام اعتقادات و باورهای یک جامعه موثر باشد. آداب سوگواری به عنوان بخشی از مناسک فرهنگی آیینی که در بطن مناسبات روزمره اجتماعی جای دارد، میتواند معیار گویایی جهت شناخت میزان و سطح تحولات اعتقادی و فرهنگی جامعه باشد.
در ایران نیز این ر سم همواره در طول تاریخ به منا سبتهای مختلف تا به امروز با اهمیت خا صی انجام می شده ا ست. این پژوهش به روش تو صیفی - تحلیلی مر سوم در تحقیقات تاریخی به دنبال پا سخ این م ساله ا ست که توجه به یک امر اجتماعی مانند آداب سوگواری در قرون اولیه هجری دارای چه مولفه هایی یوده که بتواند در جامعه امروزی نیز مورد توجه قرار گیرد؟
این نوشتار از میان متون و منابع دست اول تاریخی، آداب سوگواری مردمان عادی که امروزه در برخی جهات با آن فاصله گرفته را بررسی و تحلیل می نماید. بر ا ساس نتایج تحقیق ، مرا سم سوگواری از منظر آداب و عرف، م سلط بر شئون مختلفی همچون ت شییع و تدفین، ایام برگزاری، مرثیه سرایی، پذیرایی مخ صوص به آن بوده ا ست. اگرچه از حیث مبانی اعتقادی و آیینی حاکم بر سوگواری ها، این مراسم با رعایت موازین اسلامی برگزار میشدند اما گویای نوعی سادگی در تشریفات این مراسم بودند.
مقدمه:
برر سی تاریخ اجتماعی م سئلهای ا ست که همواره توجه جامعه شنا سان، تاریخنگاران و اندی شمندان هرجامعهای را به خود جلب کرده است. زیرا این موضوعی است که همپای اوضاع سیاسی در هر جامعه از اهمیت زیادی برخوردار میباشد. این نکته در خور اهمیت است که تغییرات اجتماعیبه سرعتِ تحولات سیاسی رخ نمینماید و مسائل اجتماعی و فرهنگی پس از اینکه در بستر یک جامعه شکل گرفتند ، سالها و بلکه قرنها تداوم مییابند.
این مسائل که افکار و اعمال و آداب و رسوم افراد یک جامعه را تشکیل میدهند در حقیقت سند هویت و شناسنامه آن جامعه است و در واقع آن جامعه با همان فرهنگ و آداب و ر سوم مخ صوص به خود شناخته می شود. آداب و آیینهای سوگواری نیز از جمله این آداب و رسوم است که با توجه به فضای تمدنی و فکری و مذهبی ، از جامعهای به جامعه دیگر تغییر مییابد و متفاوت است.
در واقع میتوان از آن به عنوان بحثی میان رشته ای با علوم اجتماعی نام برد. در رابطه با یک مساله اجتماعی، جامعه همواره از دو وجهه قابل ارزیابی است. یکی وجهه ایستایی شناسی جامعه که به ساختمان و نظم موجود در جامعه در یک مقطع زمانی خاص میپردازد و واکنش اجزای مختلف نظام اجتماعی را در یک مقطع تاریخی معیّن باز می گوید؛ و دیگری به مبحث پویایی شناسی جامعه مربوط میشود. در این مبحث که با کارکرد و و تحول تاریخی جامعه سر و کار دارد؛، نشیب و فراز هایی را نشان می دهد که یک جامعه از بدو پیدایش تاکنون در مسیر تاریخی خود پیموده ا ست - م صباح یزدی، - 1380:130 .ر شته های علوم ان سانی از جمله ر شته هایی ه ستند که پیوندها و ارتباطات و تداخلهای گسترده با یکدیگر دارند.
این رشتهها برای تداوم و تکامل الگوها، نظریه ها و دستاوردهای خود و به منظور پیشرفت و رسیدن به هدف، نیازمند تعامل و همکاری با یکدیگرند. در این میان تایخ و علوم اجتماعی از این امر مستثنی نیستند. تاریخ به منزله یکی از رشتههای اصلی در علوم انسانی در درک و شناخت بیشتر سایر رشتههای این علوم نقش مهمی را به خود اختصاص داده است.
بسیاری از مسایل تاریخ با جامعه شناسی و روانشناسی و مردم شناسی در ارتباط است و تعیین مرز میان آنها چندان آسان نمی نماید. همه اینها هدف واحدی را دنبال میکنند که همانا بهتر شدن حیات جمعی انسان در زمان حال است - کهن، . - 111 : 1395 قرون نخستین اسلامی در ایران دورانی است که به تبع منابع، در تحقیقات تاریخی نیز بیشتر از منظر حوادث سیاسی دولتها و حکومتها بدان پرداخته شده و از مباحث اجتماعی کم تر سخن رفته ا ست.
در این پژوهش تلاش بر آن ا ست به برر سی و واکاوی آداب و رفتار ایرانیان در مرا سم سوگواری در قرون اولیه پرداخته شود و از این طریق مشخصههای فرهنگی، اعتقادی، مذهبی و اجتماعی جامعه ایران از منظر توجه به مراسم سوگواری مورد شناسایی قرار گیرد. پژوهش حاضر، این آداب و رسوم اجتماعی را بر پایه منابع اصلی تاریخی مورد بررسی قرار میدهد که امروزه در پاره ای موارد با آن فاصله گرفته شده است. لزوم توجه ویژه نسبت به این آداب اجتماعی که به نوعی بر سادگی معطوف بوده است، امروزه بسیار میتواند در بطن جامعه مورد استفاده همگان قرار گیرد. این نو شتار پس از تعریف واژگان و مفاهیم، به مخت صری از این آداب در دوره با ستان و در تاریخ ا سلام میپردازد، سپس این مبحث اجتماعی وارد دوره ایران اسلامی خواهد شد.
واژه سوگ
سوگ در اوستا: و در پهلوی: sog میباشد - بهار، . - 49 :1362 در ادبیات ایران از دو ایزد سوگ نام برده می شود یکی همان او ستایی که این ایزد دارای سودبخ شی و در ارتباط با سپهر ا ست و دیگری ایزدی که در ارتباط با هرمزد و مهر و باد و فره میآید و آن ایزدی آسمانی برابر با soká سنکریت که معنای درخشان میدهد - همان: . - .80 در واقع از ایزد سوگ به عنوان ایزدی که نگهبان خوشی و بالیدن و پرورش و نماد شادی است نام برده میشود - یشتها، 59 :1347 ؛ عفیفی، . - 563 : 1383 اما در ادبیات اسلامی این واژه مفهوم دیگری مییابد.سوگ همان سوک به معنی مصیبت، غم و ماتم و اندوه و عزا می باشد - معین ،:1375 ذیل واژه سوگ ؛ خلف تبریزی،:1362 ذیل واژه سوگ ؛ دهخدا، :1373 ذیل واژه سوگ - . سوگواری در معنای تمام آن همان عزادارای است.
ماتم داری، شخصی که به مناسبت فوت یکی از عزیزان سوگوار باشد و به بر پا داشتن مراسم عزا مبادرت کند - معین، ،:1375 ذیل واژه عزادار - . همچنین عزاداری به معنی صبر بر مصائب و استقامت کردن در از دست دادن عزیزان است که از نخستین نشانههای آن پوشیدن جامه عزا است که معمولاً سیاه، کبود و یا نیلی میباشد - گلی زواره، :1384 ذیل واژه عزاداری - . کلمه عزاداری برگرفته از کلماتی همچون عزاء به معنی شکیبایی در مصیبت - معین، :1375 ذیل واژه عزاء - . تعزیت و الاعتزاء در زبان عربی ا ست که به معنی صبر بر از د ست دادن و م صائب با گفتن عباراتی چون انا الله و انا إلیه راجعون و استغاثه با گفتن کلماتی چون یا للمسلمین میباشد - ابراهیمی ، . - 17-18 :1385
مراسم سومینروز درگذشتِ فرد در دیانت زردشتی
مراسم سوگواری زردشتیان مراسم بسیار طولانی بوده است. این مراسم از لحظه مرگ فرد تا جمع کردن استخوانهای او از دخمه تو سط نَ سو سالاران - مرده کش ها - ادامه دا شته ا ست. از مهمترین مراحل آیین سوگواری در بین زرد شتیان م سئله تطهیر ا ست .چه تطهیر خانهای که فرد در آن فوت شده و چه تطهیر افرادی که با مرده در تماس بودهاند. اما در این میان، مراسم سوگواری که پس از دخمه گذاری فرد زردشتی ، توسط اطرافیان انجام میگردیده قابل توجه است که یکی از ایمراسمن توجه به روز سوّم فردِ فوت شده است که تا به امروز نیز این مراسم توسط زردشتیان برگزار میشود.
زرد شتیاندر روز سوم درگذ شتِ فرد، مجلس ترحیمی که زرد شتیانآن پُر سه Porseh میگویند برپا میکردند - آذرگشنسب، 224 :1358 ؛ سروشیان، - 30 :1346واژهریشهپُرسه از کلمه پِرِسَت peresat از مصدر پرس peres به معنی پر سیدن و سوال کردن ا ست - گات ها، - 70 :1351که در واقع به مفهوم عزاپُر سی از خانواده م صیبت دیده بوده است. واژهپُرسه pors-e به معنی مجلس ختم و ترحیمی است که پس از سه روز عزاداری برگزار می شود - دهخدا، :1373ذیل واژه پر سه ؛ انوری، :1381 ذیل واژه پر سه - . این مجلس ترحیم به یاد شخص درگذ شته برگزار میگردد.
در این مجالس افراد با صاحب عزا همدردی کرده و در تألمات او خود را شریک می دانند - گلی زواره، 256 :1384،ذیل واژه عزاداری - البته امروزه زردشتیان مراسم پرسهی همگانیهم دارند که به نام پُرسه هماروانان خوانده می شود. این مراسم دو نوبت در سال برگزار می شود یکی در روز 29 خرداد و یکی هم 25 بهمن ماه. در اینپُرسه کلیه کسانی که در سالهای اخیر چه وابستگان و چه دوستانشان فوت کردهاند،شرکت می کنند - مسرت، - 8 :1365
همچنین در دیانت زرد شتیروز سوّم به »گاه ازیرین یعنی از نیمه ع صر تا طلوع ستارگان ،نیز نام گذاری شده است - مظاهری، . - 237 : 1373 به طور کلی در آیین زردشتی، سوگواری مفصل و با تشریفات گناهی بزرگ به شمار میآمد. زرد شتیان گریه بیش از حد را گناه میدان ستند زیرا این کار سلامتی عزاداران را به خطر میانداخت و در عین حال کمکی هم به شخص متوفی نمیکرد - راسل هینلز، 61 :1388 و » : - 130اشک چشم سوگواران رودی بزرگ و سهمگین میشود و راه را بر گذر کسانیکه به سوی بهشت میروند میبندد که برایش اشک ریختهاند و در اوصاف دوزخ آمده شیون و زاری مستوجب کیفر دوزخی است - « مزداپور، 210 :1383 و .
